Ảnh báo chí Việt Nam - thực trạng và những vấn đề lý luận

Gần 1000 tờ báo, tạp chí (nếu kể các chuyên san nội bộ) đang và sử dụng ảnh như một hình thức truyền thông. Đó là chưa nhắc đến hàng vạn bức ảnh được in trên các ấn phẩm, sách truyền thống, kỷ yếu, trên các chương trình  truyền hình và lịch các loại… Việt Nam hôm nay nằm trong danh sách những nước hàng đầu thế giới sử dụng các phương tiện nhiếp ảnh từ chụp, làm ảnh, sử dụng kỹ xảo phần mềm photoshop có tốc độ phát triển rất cao trong lĩnh vực ảnh quảng cáo. Độ chênh lệch về thiết bị chụp làm ảnh so với các nước hàng đầu thế giới nếu cách đây 20 năm là một nửa thế kỷ thì nay đã ngang bằng. Cũng ở Việt Nam, nhịp độ các cuộc thi và tuyển chọn ảnh do giới nhiếp ảnh, giới ảnh với các cơ quan truyền thông phối hợp tổ chức… cũng vào loại hàng đầu ở châu Á, bỏ khá xa các nước trong khối ASEAN.

Phóng viên tác nghiệp. Ảnh nguồn Internet

Vài nhận định trên cho chúng ta thông tin khá đầy đủ về tác dụng của ảnh trong đời sống Việt Nam, chưa nói đến lĩnh vực nghiên cứu, khảo sát, lập quy hoạch, bảo tàng… mà ở đó nhiếp ảnh có vai trò đặc biệt.

Nhưng hình như ảnh báo chí Việt Nam với tư cách một loại hình báo chí truyền thông lại có khuôn mặt khác. Từ khi báo chí có tổ chức chính thức xuất hiện đến nay, thành tích của ảnh báo chí không nhiều. Trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, có một số bức ảnh đoạt giải khiêm tốn tại các cuộc thi, liên hoan, chủ yếu trong hệ thống XHCN. Còn trong thời bình, từ 1975 đến nay, chưa một lần ảnh báo chí đoạt giải, thậm chí được in vào sách ảnh trong các cuộc thi quốc tế lớn do World Press Photo tổ chức hàng năm. Sự hưởng ứng giải Ảnh báo chí hàng năm do Hội Nhà báo Việt Nam tổ chức hời hợt, số lượng ảnh từ hàng trăm tờ báo gửi đến cho Ban tổ chức giải, năm cao nhất cũng chỉ bằng ½ số lượng ảnh ở một cuộc thi cấp tỉnh, có năm chỉ bằng 1/100 số lượng một cuộc thi ảnh nghệ thuật do giới nhiếp ảnh đứng ra phát động.

Hàng trăm tờ báo và tạp chí đang hoạt động ở một nước gần trăm triệu dân, có tốc độ phát triển kinh tế vào loại cao, nơi đang diễn ra hàng ngàn chuyện lớn nhỏ phải chung tay giải quyết, nơi áp lực đến với người đứng đầu Đảng và Nhà nước cho tới mỗi người dân, một đất nước chịu đe dọa thường xuyên của thiên nhiên dữ dội, một đất nước hàng ngày xuất hiện hàng ngàn hành động tốt cần biểu dương, ca ngợi và cũng có tới trăm việc làm xấu cần phê phán, cảnh báo… Có hàng trăm tờ báo dùng ảnh, nhưng hãy bày cùng lúc những bức ảnh có trên các báo và tạp chí trong một ngày và tìm thấy ở đó bao nhiêu sự kiện thật, sự kiện mới có sức tác động lớn tới độc giả? Đây là vấn đề lớn đặt ra cho chúng ta khi đi tìm câu trả lời “ảnh báo chí Việt Nam hiện đã chuyên nghiệp chưa? và làm thế nào để ảnh báo chí thật sự chuyên nghiệp?

Báo chí là loại hình văn hóa hay sản phẩm truyền thông? Ở nhiều nước G7, G8 hay EU, báo in đen trắng, ảnh đen trắng vẫn đang được sử dụng? Vì họ quá khó khăn eo hẹp về kinh tế chăng? Vì sao báo hàng ngày và tuần báo ở những nước như Mỹ, Nhật, Pháp, Thái Lan, Úc… thường không in mầu? Màu chủ yếu dành cho các ấn phẩm quảng cáo và các chuyên san là các sản phẩm đó, tin tức mới cập nhật không phải là mối quan tâm chính của người sử dụng. Quá nhấn mạnh đến yếu tố giải trí và thưởng thức, khai thác thị hiếu mỹ cảm sẽ dẫn đến xu hướng làm đẹp, bắt mắt, nhiều mầu sắc, tìm cách quyến rũ người mua sản phẩm mà giảm đầu tư trí tuệ và công sức vào việc cung cấp thông tin, bổ sung tin cập nhật, những vấn đề mới và bức xúc tới nhiều lớp người trong xã hội. Ở Việt Nam lúc này, chiếc máy ảnh kỹ thuật số tiện nghi không quá đắt càng dễ khiến người chụp lười suy nghĩ, thiếu đắn đo khi thu hình, lười chọn ý tưởng và tìm kiếm, chắt lọc sự kiện. Hơn thế nữa phần mềm hoàn hảo còn giúp họ tạo ra những chi tiết mà chỉ ở ngay trong căn phòng riêng của mình cũng tạo ra được. Cái gọi là hiện thực được họ tạo ra trở nên xa lạ với đời thực, người chụp không chuyên không cần phải lặn lội đến cơ sở gặp các nhân vật và phải chịu hiểm nguy nữa. Vẻ đẹp hiện lên từ hình thức, màu sắc đa dạng và sự khéo léo đã vô tình hay cố ý thay thế cho các sự kiện mới, điều mà báo chí chuyên nghiệp hết sức coi trọng. Trong sách “ảnh báo chí” của Hội Nhà báo Việt Nam xuất bản nhiều năm trước có nhận xét của một phóng viên ảnh nhiều kinh nghiệm: “Phóng viên ảnh là người đại diện duy nhất của tòa soạn trước mỗi sự kiện, ý của câu này là: với nhiếp ảnh báo chí, không xuất hiện sự kiện và nhà báo không có mặt tại chỗ xảy ra sự kiện thì không có ảnh báo chí đúng nghĩa”. Với báo viết, phát thanh… thì lời kể lại, nhân chứng… cũng có thể giúp nhà báo hoàn thành bài báo dù chỉ cần ngồi ở tòa soạn.

Em bé Napalm. Ảnh Nick Út

Chuyên nghiệp trong nghề ảnh báo chí trước hết ở nhận thức ảnh báo chí như một loại hình báo chí độc lập, chuyên nghiệp ngay trong công tác đào tạo, chuyên nghiệp trong sử dụng lao động và chuyên nghiệp trong phổ biến sản phẩm ảnh.

Các Trung tâm đào tạo báo chí lớn trên thế giới, thường có 4 ngành chuyên sâu: báo viết, báo nói, báo hình và báo ảnh. Chưa có nơi nào xếp ảnh báo chí và báo ảnh thuộc báo in như ở Việt Nam. Về đào tạo phóng viên ảnh, trên thế giới có nơi tuyển sinh từ tốt nghiệp PTTH, có nơi từ những ai đã làm báo, từng có tác phẩm. Sinh viên học ảnh báo chí thường già hơn sinh viên các ngành khác và thường là nam giới. Nhiều nước quan niệm đào tạo phóng viên nhiếp ảnh là đào tạo hai lần: đào tạo một nhà báo thực thụ và đào tạo một người chụp ảnh thực thụ. Việc đào tạo này thực sự tốn kém.

Tại các trường báo chí lớn, thời gian dành cho việc thực tập nhiều hơn dành cho lý thuyết, thầy dạy ảnh thường là các nhà nhiếp ảnh giỏi nghề, biết cách truyền lửa cho sinh viên và luôn tự bổ sung kiến thức mới, tìm ra kinh nghiệm mới. Ở đó có quan niệm “nghề ảnh báo chí là thứ nghề đàn ông nhất trong những nghề của đàn ông”. Hình như chúng ta lại đang không quan niệm và làm như vậy?

Ảnh báo chí chuyên nghiệp đề cao yếu tố thực, mọi sự can thiệp thô bạo hay khéo léo đều bị phủ nhận. Để cho giây phút chụp cũng thực, người chụp chuyên nghiệp thường tìm cách giấu máy ảnh, không cho nhân vật chụp được biết, có như vậy, con người trong ảnh, hiện thực trong ảnh mới thật sự là cuộc sống thực.

Để dẫn chứng bệnh dàn dựng, sắp xếp quá đáng của nhiếp ảnh Việt Nam, xin dẫn ra hai ví dụ: Một bạn Nhật Bản muốn có ảnh chụp về Việt Nam đã đến gặp tôi yêu cầu cho xem những ảnh mà chúng tôi loại bỏ. Anh ta nói thẳng là “gặp người Việt Nam hàng ngày khác, còn người Việt Nam trên các tờ báo và sách ảnh rất khác. Họ giống như các diễn viên”. Nhà báo, cựu phóng viên ảnh báo Tiền Phong - Mai Nam  kể lại: Một nhà nghiên cứu về ảnh chiến tranh Việt Nam của Mỹ gặp ông yêu cầu mua một số ảnh chụp trong những năm đánh Mỹ với điều kiện: phải phóng bằng giấy ảnh đen trắng và khi phóng tuyệt đối không được chỉnh sửa. Chụp phim đen trắng hồi chiến tranh mà lại phóng bằng giấy màu thì sao lên được chất liệu, phim đã chỉnh sửa rồi thì sao họ còn biết các nhà báo chiến tranh. Việt Nam đã từng phải chụp và bảo quản những phim chụp được qua nhiều năm ở một nước ẩm thấp như thế nào? “Cái tuyệt vời của các bạn Việt Nam là đã sử dụng những phương tiện đơn giản nhất để làm nên những bức ảnh có nhiều thông tin nhất, các bạn đã lấy thuốc đạn đốt lên để thay cho ánh sáng đèn, dùng ánh sáng trời, điện đinamo xe đạp để in và phóng ảnh”.

Tôn trọng sự thật có trong khuôn hình và chụp thật nhanh chớp lấy khoảnh khắc có thật, sử dụng hợp lý các loại ống kính, quan sát và tìm kiếm 24/24 giờ là tác phong của một phóng viên nhiếp ảnh chuyên nghiệp.

Một phụ nữ và ba đứa con trên tàu đổ bộ của Mỹ ngày 2941975. Ảnh AP

Tính chuyên nghiệp của báo chí sử dụng ảnh được bộc lộ rõ trong công việc biên tập và trình bày chọn ảnh. Báo chuyên nghiệp là một sản phẩm hoàn chỉnh có sự chỉ huy thống nhất về kết cấu nhằm đưa cho bạn đọc một cái nhìn vừa chung vừa khái quát, lại vừa có chi tiết. Vì vậy, việc chọn ảnh nào, xếp ở vị trí nào, chọn kích cỡ nào là rất quan trọng. Họa sĩ thiết kế, thư ký tòa soạn và phóng viên ảnh thường bàn kỹ với nhau trước các chuyến công tác của phóng viên ảnh. Với ảnh bìa của các tạp chí ra hàng tháng, hàng quý, hầu như nội dung ảnh đã được nêu ra trước yêu cầu của bộ ba: họa sĩ, tòa soạn, phóng viên. Bức ảnh đó cần được chụp theo góc độ nào, ảnh đứng hay ngang, úp máy hay bốc máy, chân dung hay phong cảnh, tông màu chủ đạo là gì? Có cần khoảng trống để đặt chữ tít vào hay không? Trừ thể loại ảnh tin mới cập nhật, các ảnh dùng để minh họa hầu như cũng được nêu nội dung trước. Người thực thi cụ thể những nhiệm vụ nói trên là phóng viên ảnh chuyên trách, anh ta sẽ lựa chọn: tự đi chụp hay sử dụng ảnh của các CTV, các đồng nghiệp?

Ở Việt Nam chúng ta đang sử dụng ảnh trên báo như thế nào? Để nâng cao chất lượng ảnh báo chí, nhiều hội thảo, lớp tập huấn ở Trung ương và liên chi hội, chi hội vài năm nay đã được tổ chức. Nhưng không thấy có mặt thư ký tòa soạn, họa sĩ… Tờ báo liệu có chuyên nghiệp khi họa sĩ (thường là nghiệp dư, làm do thói quen, không học về đồ họa) và thư ký tòa soạn không hề có kiến thức về nhiếp ảnh. Ở không ít tờ báo, ảnh một đằng, bài một nẻo, ảnh chỉ minh họa, chưa đủ tầm đứng độc lập, báo lòe loẹt, thiếu tập trung, loạn mầu sắc… cũng là vì thế. Cuối năm 2010, tại một cuộc họp CTV của một tờ báo, tôi thẳng thắn góp ý cách trình bày bìa khổ A4, dùng màu sặc sỡ, dùng nhiều ảnh chụp lãnh đạo mà thiếu ảnh bình thường… là chưa hay. Rất tiếc, khi được nghe lời thanh minh: “Ở tỉnh, chụp lãnh đạo mà không đưa to, không đưa lên bìa là rất phiền phức”. Nếu như vậy thì đâu còn là chuyên nghiệp?

Nụ cười chiến thắng bên Thành cổ Quảng Trị. Ảnh Đoàn Công Tính

Thực và mới mới là chuyên nghiệp, không có nghĩa là không có sự lựa chọn trong khi chụp, cần thiết phải cắt cúp lại, chú thích lại, đặt ảnh cho đúng vị trí. Chuyên nghiệp và hiện đại trong tác nghiệp không có nghĩa là tạo ra một bức ảnh khách quan lạnh lùng. Khách quan, thật không có nghĩa là không có định hướng tư tưởng. Để tuyên truyền, ca ngợi và động viên quần chúng có người lại hiểu là không phản ánh cái xấu, cái dở… Nhà báo Việt Nam chuyên nghiệp phải cân nhắc, đưa cái hay như thế nào cho dễ nghe, dễ xem, không tô hồng, phản ánh cái xấu thế nào cho vừa đủ với trách nhiệm cao? Thực và khách quan không có nghĩa là tắc trách, vô cảm. Vô cảm, lạnh lùng là cũng không chuyên nghiệp.

Chuyên nghiệp, còn là nắm chắc chiếc máy ảnh, phân biệt nó và xác định mục tiêu rõ. Khác với nhiều nơi trên thế giới, do hoàn cảnh lịch sử và thực tiễn đời sống có nét riêng, người làm ảnh Việt Nam cùng một lúc có thể vừa là nhà báo làm công ăn lương, vừa là thợ dịch vụ kiếm sống, lại thích chụp ảnh nghệ thuật để có danh, có thưởng. Có được cả hai danh phóng viên – nhà báo, danh nghệ sĩ nhiếp ảnh thì càng tốt. Sự không tách bạch về thân phận và thiếu chuyên nghiệp dẫn đến lối tác nghiệp lẫn lộn, chụp ảnh báo thì thiếu sự kiện, không thật và cập nhật vì quen lối xếp đặt bố trí, mỹ cảm của ảnh nghệ thuật, còn chụp ảnh nghệ thuật thì lại bị gò ép khiên cưỡng vào những vấn đề xã hội bức xúc…

Nâng chất lượng ảnh báo chí Việt Nam xem ra không chỉ là việc của nhà nhiếp ảnh mà của nhiều cơ quan quản lý khác nhau. Bao giờ mới có sự đột phá? Có vẻ như nơi này chờ đợi, dựa dẫm vào nơi kia. Tới bao giờ, trong Ban chấp hành Hội Nhà báo Việt Nam, Ban Nghiệp vụ Hội Nhà báo Việt Nam có một chuyên gia hàng đầu về ảnh báo chí? Tới bao giờ, mỗi giảng viên nhiếp ảnh thực sự là một người thầy về nghề? Tới bao giờ tất cả các tờ báo của Việt Nam vừa nhiều thông tin cập nhật lại vừa sang trọng, định hướng sâu cho người đọc?

Câu hỏi này đang ở trước chúng ta.