Ảnh bộ - một hướng đi

- Thi thoảng tôi cũng tham gia chấm ảnh của các cuộc triển lãmLiên hoan ảnh khu vực. Tìm ra cái mới thật khó! Còn ông, Vũ Khánh,Chủ tịch Hội NSNAVN  không chấm nhiều nhưng cuộc nàodù muốn hay không muốn ông cũng phải có mặt. Chắc chắn rằngông phải suy tư nhiều hơn!- Bên lể cuộc chấm ảnh ông nói với tôi: Sắp tới mình phải phát độngsáng tác theo chủ đề để nhiếp ảnh đi sâu hơn nữa vào cuộc sống.Có nghĩa là phải có những cuộc thi ảnh bộ với nhữngchủ đề có tính chuyên biệt. Nó buộc những người cầm máyphải tư duy nhiều hơn, lăn lộn với thực tế cuộc sống sâu hơn.Đợt bồi dưỡng nghiệp vụ ở Quảng Ngãi vừa qua của Hội là một bước khởi đầu.- Ông chia sẻ, vất vả lắm anh ạ nếu chúng ta muốn vươn lên,nhưng còn buồn hơn nếu không làm gì cả. Không thấy tiếng thở dàisau nỗi buồn, tôi đặt niềm tin nơi ông, một người có bề dầykinh nghiệm và được đào tạo rất chuyên nghiệp trong Nhiếp ảnh.

Bộ ảnh Em bé mổ tách đôi. Ảnh: Carol Guzy

NHIẾP ẢNH “tự mãn”

Một trong những trào lưu trong xã hội hiện nay là chụp ảnh “tự sướng”, khuynh hướng tự thỏa mãn với mình. Người ta chụp về gia đình, người thân, bạn bè, cuộc vui, chụp về mình, chụp về cái mà mình yêu, ghét và quan tâm… và tung lên bất cứ khi nào trên mạng xã hội, ở đâu khi có điều kiện. Người ta đưa lên không quan tâm đến ảnh đẹp, xấu, ai thích hay không thích, đúng hay sai. Hiện tượng này cũng chứng tỏ trạng thái vô cảm của nhiều người mà những ảnh, những videoclip học sinh nữ đánh nhau, tai nạn giao thông hay gần đây nhất là những cảnh quay và chụp ở Công viên nước Hồ Tây là một minh chứng. Dù nói gì thì nói, những hiện tượng như vậy vẫn thuộc phạm trù Nhiếp ảnh.Suy nghĩ về trào lưu này khiến ta liên tưởng tới bức ảnh “Kền kền chờ đợi” của Kevin Carter - phóng viên ảnh người Nam Phi. Một lần tại cánh đồng khô cằn chết chóc, sau khi đã mệt mỏi với cảnh tượng hàng loạt người chết đói ở Nam Phi. Carter bỏ đi và ông bỗng nghe được những tiếng rên khe khẽ, rồi ông bắt gặp một cảnh tượng kinh hoàng: một bé gái gần như sắp chết đang cố lê mình tới một trung tâm cứu trợ. Khi ông chuẩn bị chụp ảnh em bé, một con kền kền hạ cánh xuống gần đó và nó có mặt trong khuôn hình (kền kền là loài chim ăn xác chết). Chỉ vài tháng sau khi giành giải thưởng Pulitzer (2/4/1994) cho bức ảnh này, tác giả bức ảnh đã tự sát, để lại nhiều câu hỏi về những điều phía sau tấm hình. Trong bức thư tuyệt mệnh của ông có đoạn viết: “Tôi hoàn toàn suy sụp... Tôi bị ám ảnh bởi những ký ức sờ sờ về sự chết chóc, những xác chết, cơn giận dữ và nỗi đau... về những đứa trẻ chết đói…”Việc so sánh hai trạng thái bấm máy này cho ta thấy một bên là sự vô cảm và một bên là sự ám ảnh của người cầm máy. Không trách gì nhiều ở những người cầm máy nghiệp dư. Nhu cầu tự thân là một nhu cầu chính đáng, nhưng sự vô cảm lại là chuyện khác. Nó như một căn bệnh lây lan nếu không được chữa trị, và dường như nó đã lây lan sang cả nhiếp ảnh được gọi là chuyên nghiệp. Đối với những người làm nhiếp ảnh chuyên nghiệp, là hội viên, là nhà nhiếp ảnh… thì tôi cho rằng họ không vô cảm, mà là tự mãn. Sự tự mãn thường làm cho người ta mù quáng, tới mức người ta chỉ dựa vào cái máy chứ không dựa vào cảm xúc và trí tuệ của chính bản thân mình, dựa vào vị trí họ đang đứng chứ không dựa vào tác phẩm. Nói như thế bởi vì có rất nhiều tấm ảnh không phản ánh quan điểm của người cầm máy trước sự kiện, trước thời cuộc - Những tấm ảnh thờ ơ và câm lặng. Như vậy làm sao có thể có được nhiếp ảnh đỉnh cao, làm sao phản ánh được tầm vóc của xã hội và thời cuộc. Khuynh hướng ảnh giải trí được cảnh báo đang lấn át những bức ảnh mang đầy cá tính là một điều hiển hiện mà ta đang thấy.Bởi thế mà ảnh chụp thì nhiều nhưng xem ra nhiếp ảnh vẫn đứng ngoài cuộc sống hiện thực. Người ta cứ mải mê chụp, mải mê “sáng tác”, mải mê săn tìm giải thưởng của những cuộc thi với những bức ảnh lặp đi lặp lại mà chẳng có gì khác biệt, không cần biết người ta đã chụp rồi hay chưa, cũng như hiện nay người ta chụp như thế nào, sáng tạo hay một sự sao chép có hoặc vô ý thức! 

 Bộ ảnh Thể thao. Ảnh: Donald Miralle

ẢNH BỘ, một hướng đi

Ấy vậy mà vẫn có những dòng chảy âm thầm lặng lẽ, không ồn ào mà thiết thực, “Bước vào cuộc sống của nhau” là một ví dụ gần đây nhất. Đúng như người ta nói: Mỗi tấm ảnh trong sách “Bước vào thế giới của nhau” của nhóm Humans of Hanoi nối tiếp tựa hồ đoàn tàu đưa người đọc vào khám phá thế giới riêng tư của con người. Nó cũng giống một con tàu được tạo nên từ những khuôn hình, sắc màu, ánh sáng, từ chân dung, nét cười, đôi mắt, từ bàn tay và đôi chân, từ những tâm tình của những con người lặng lẽ và giản dị ở những ngóc ngách của thành phố.Họ: Người lao động mải miết kiếm sống; Trẻ em chơi đùa trong những khuôn viên chật hẹp, giam hãm trong thế giới ảo của công nghệ hiện đại; Người già lặng lẽ đếm thời gian…“Bước vào thế giới của nhau”, nhóm bạn trẻ đã gạt sang bên cái cuộc sống ảo, lột đi cái vẻ bề ngoài không mấy dễ chịu, dấn thân mình vào cuộc sống thực dường như bị tách biệt, bị lãng quên. Không có gì mới, cái đáng nói ở đây là các bạn trẻ nhóm “Humans of Hanoi” đã tìm lại cái bản chất của nhiếp ảnh chỉ với những chiếc máy ảnh đơn sơ, không kén chọn cầu kỳ về phương tiện (mà họ làm gì có phương tiện quá cầu kỳ, hiện đại) chui vào “từng ngóc ngách của Hà Nội, nói chuyện với những người xa lạ”. Có lẽ cái mới của họ là tìm lại cái cũ bị lãng quên trong nghệ thuật diễn tả. Họ lấy hình ảnh là phương tiện, lựa chọn để chuyển tải những câu chuyện, những nhân vật bất kỳ họ bặt gặp trên những con phố. Và thật ngạc nhiên cuộc sống giản dị với những chia sẻ của họ lại đầy cảm xúc, đầy chất lãng mạn và thật đẹp trong cuộc sống. Đấy là cái không tự mãn của những người cầm máy. Họ không đứng ngoài cuộc sống! Trong đó, các tác giả khắc họa những gương mặt hằn sâu nếp nhăn, những gương mặt thơ trẻ, một nụ cười buồn, một khuôn mặt mơ màng khói thuốc, một bàn tay lấm than, một đôi chân thiếu nữ đã đi nhiều nẻo đường... với vô vàn tâm tình cất lên từ sâu thẳm mỗi người. Những khoảnh khắc dễ dàng bị dòng sông cuốn trôi đi được bắt lại, được nâng niu. Vì thế, họ - cả nhân vật, cả người chụp - hiện diện trong đời sống của nhau.Trong giới nhiếp ảnh chuyên nghiệp không phải không có những người làm việc này. Trước hết phải kể đến cụ Quang Phùng với “Tiếng kêu cứu của cây”, “Gánh hàng rong”…Mỗi bức ảnh, mỗi cuộc đời, mỗi tấm ảnh của ông không phải vô tri vô giác mà đó là một câu chuyện về cuộc đời nhân vật, những khoảnh khắc đẹp của thiên nhiên. Rồi nhà báo, Nghệ sỹ nhiếp ảnh Việt Văn với”Ký ức”, “Đạo và Đời”.... Đối với anh tác phẩm ảnh nghệ thuật thì phải có tư tưởng. Nhiều người hay bị ngộ nhận giữa ảnh du lịch và ảnh nghệ thuật. Một bức ảnh nếu chỉ đẹp hơn thuần mà không kể được gì, nói được gì với người xem, đem lại sự khác biệt, riêng tư thì chỉ là sự hào nhoáng, phô trương khiến người xem chóng quên. Ảnh nghệ thuật lại khác, có thể nó không đem lại sự hào nhoáng về mặt thị giác, nhưng đủ sức lưu vào trí nhớ người xem ở sự độc đáo, thú vị, ở việc tạo ra một cuộc đối thoại giữa nghệ sỹ và người xem. Và ký ức chính là cái đáng nhớ, nó giúp con người cảm nhận rõ sự tồn tại của chính mình. Cùng lớp với Việt Văn còn có Nguyễn Á, anh mải mê chụp, chụp về người khuyết tật, chụp về cuộc sống người lao động, chụp về biển đảo quê hương… Anh miệt mài ghi hình, lúc ồn ào, lúc lặng thầm sâu lắng…và anh đã thành công với bộ ảnh Họ đã sống như thế, Tâm & Tài họ là ai… Qua ống kính của Nguyễn Á khiến người xem thấy nghị lực và tầm vóc của những con người vượt lên số phận hay những người góp sức lực và trí tuệ của mình tạo dựng xã hội tốt đẹp hơn. Rồi đến  Hoàng Sa - Trường Sa, Biển đảo Việt Nam.Nhìn ra thế giới nhiếp ảnh phát triển rất nhanh, hòa đồng với những kỹ thuật hiện đại. Với kỹ thuật hiện đại mà công nghệ mới tạo điều kiện mang lại chứ không phải quanh quẩn với thứ ứng dụng phần mềm Photoshop như trào lưu của ta. Họ dùng ảnh chụp để tiến hành thực hiện các tác phẩm ảnh dàn dựng từ đơn giản đến công phu, tạo nên một loạt các sêri ảnh (ảnh bộ) dàn dựng công phu hoành tráng tạo nên thương hiệu nhiếp ảnh nổi tiếng trong giới nghệ thuật quốc tế. Sự xuất hiện nhiếp ảnh đa phương tiện với những phương pháp thực hành độc đáo đã đưa nhiếp ảnh trở thành mảng triển lãm nghệ thuật uy tín thế giới trong các diễn đàn cũng như các gallery, các bảo tàng nghệ thuật lớn.Nhiếp ảnh không còn là “sân chơi”, mà phải coi giáo dục nói chung và giáo dục nghệ thuật nói riêng làm tiêu chí, đóng vai trò hết sức quan trọng trong việc hình thành và nâng cao văn hóa xã hội. Đó chính là giá trị lớn nhất mà nghệ thuật, trong đó có vai trò không nhỏ của nhiếp ảnh mang lại cho xã hội.

N.T

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 5/2015)