Hoa đào và câu chuyện nhà nhiếp ảnh

Nói đến Tết là nói đến hoa đào. Hoa Đào như biểu tượng của ngày Tết ở phía Bắc cũng như Mai biểu tượng cho Tết ở phương Nam. Trong số những nhà nhiếp ảnh Việt Nam say sưa chụp hoa đào, Quang Phùng khác biệt ở chỗ ông không chụp đặc tả những bông hoa, biểu cảm vẻ đẹp của nó mà quan tâm tới người bán đào. Ông sẵn sàng bỏ hàng ngày đi theo họ, vì với ông, cái gọi là đẹp theo kiểu “nghệ thuật” không làm ông thú vị bằng cái thật của thân phận.

Chụp Hoa Đào là bảo tồn bản sắc dân tộc

Khỏi phải nói vì sự say nghề của nhà nhiếp ảnh Quang Phùng. Ông già tóc bạc trắng có nụ cười rạng rỡ đẹp như tiên ông (sinh năm 1932) sống ở xóm Hạ Hồi (HN) mới đây vừa nhận Giải thưởng lớn Bùi Xuân Phái cho tình yêu Hà Nội thể hiện qua hàng ngàn bức ảnh của ông về Hồ Gươm, mà cuốn sách ảnh “Dạo quanh Hồ Gươm” in song ngữ của ông chỉ là một phần nhỏ trong số đó.
Kể cả cơn bạo bệnh mấy năm trước làm sức khỏe của ông yếu đi nhiều, không ngăn được tình yêu nhiếp ảnh trong ông. Có chăng là ông không còn dùng máy ảnh cơ nữa mà chuyển sang dùng máy ảnh số (từ Canon đến Leica) nhỏ, gọn xinh, vừa tác nghiệp nhanh, vừa giúp ông tiếp cận đối tượng dễ dàng hơn. Chính nhờ máy ảnh số mà ông chụp được cận cảnh một cô gái nhỏ ven hồ đang hôn một chú chó nhỏ, mà hai cái lưỡi quấn vào nhau, nhìn thấy vừa lạ, vừa bàng hoàng, vừa có gì đó thật phấn khích.
Nhưng lần này, câu chuyện với ông chỉ tập trung vào chủ đề Hoa Đào ngày Tết.
Trong căn phòng nhỏ bé, vóc dáng mảnh mai của ông như bị ngập chìm trong những bức ảnh. Quang Phùng luôn đánh số, ghi chép cẩn thận từng bức ảnh một, xếp theo chủ đề dán vào từng album ảnh và viết luôn lời tựa cho chúng bằng nét chữ của một người Hà Nội gốc.
Ông bảo: “Làm nghề gì cũng phải xác định anh là ai, đặc biệt trong nhiếp ảnh. Là người chơi ảnh hay làm nghề chuyên nghiệp. Tôi là nhà nhiếp ảnh chuyên nghiệp, vì thế không có chuyện gặp chăng hay chớ, hay tiện gì chụp nấy. Trong chủ đề bảo tồn bản sắc dân tộc của tôi, có những đề mục nhỏ về các loại hoa tôi chụp là: Hoa Cau, hoa Sen, hoa Hồng và hoa Đào. Hoa đào là biểu trưng cho Tết. Nhưng tôi có nhiều nuối tiếc, hoa đào bây giờ đa số là hoa đào lai. Hoa đào chính gốc ở Nhật Tân (HN) là hoa Đào thế, người ta làm quá cầu kỳ, uốn nắn nhiều quá, sinh ra giả, mất yếu tố tự nhiên. Chính vì Đào thế uốn nhiều quá, mà nảy sinh ra tệ chặt Đào rừng mang về xuôi bán, vì nhiều người cảm thấy Đào thành phố không còn vẻ đẹp tự nhiên nữa. Đào rừng đẹp mộc hơn, thật hơn.
Để chụp hoa Đào, tôi phải tìm xem tụ điểm những người bán hoa Đào ở đâu để có thể chụp động và chụp thật. Hoa Đào gắn với phố cổ càng hay, nó gợi lại những ký ức về phố cổ. Và tôi đã đi theo họ. Bắt chuyện với họ. Thật buồn vì người bán hoa ngày càng ít đi vì hàng hoa là hàng rong. Mà hàng rong không được đi vào phố, có tới 62 tuyến phố cấm hàng rong.

Quang Phùng đã chụp hàng chục người bán Đào nhưng ông nhớ và quen 10 người bán Đào. 5 người trong số đó nay đã giải nghệ vì không trụ được, vì bị đuổi nhiều, vì sự cơ cực của nghề…. Người bán Đào phải đi mua hoa từ 3h sáng ở Quảng Bá. Hoa Đào trồng ở đất phù sa, màu mỡ không đẹp vì lớn nhanh quá cánh hoa mỏng, dễ rơi. Hoa Đào ở Nhật Tân, đất không bón tưới, cánh hoa rất đậm (dày), vừa đẹp vừa chống được gió. Trồng hoa Đào như trồng ngô. Nhiều người chở Đào về, bị gió là cánh hoa rụng lả tả khắp dọc đường.
Chụp ảnh hoa Đào theo góc nhìn của Quang Phùng là phải gắn liền với bối cảnh phố cổ Hà Nội, thể hiện những cảnh tương phản giữa hiện đại và truyền thống, thì ảnh mới có ý nghĩa.
Ông bộc bạch: Bạn cứ tưởng tượng xem, đang đi giữa ồn ào xe cộ, phố xá chật như nêm mà xuất hiện người bán Đào. Xưa có bà già, cô thiếu nữ mảnh mai đi bán Đào, chính là Đào của nhà. Còn giờ là người bán Đào chuyên nghiệp. Và chuyên nghiệp mới tồn tại.
Bán Đào phải nhẹ nhàng vì xưa người mua Đào là tinh tế. Theo bà hàng hoa, người mặt mũi đăm chiêu, khó tính không bán được, mà phải là người xởi lởi, có chất thanh lịch của người ven đô. Phải biết mời chào rất khéo, đi bán hoa Đào thường đi xe đạp, và thường đi hai người. Khi bán xong 1 cành đào, người phụ giúp đem cành khác vào cài vào chỗ khuyết.

“Người mẫu” của nhà nhiếp ảnh

Tôi nhớ nhất hai người bán Đào. Người thứ nhất, năm đầu tiên, tôi theo bà ta cả 20 ngày, mới hoàn thành bộ ảnh. Chụp ảnh phải học khoa ứng xử trong ảnh. Chụp mấy ảnh đầu tiên phải tặng ảnh cho họ. Chứ cứ đi theo lẵng nhẵng mà chụp, người bán hoa sẽ khó chịu, phàn nàn, cho mình hãm tài, ám họ. Mà với hàng rong thích nhất là cho quà- quà ở đây chính là ảnh. Còn nếu không, mình giơ máy lên, họ che mặt lại hoặc ngoảnh đi. Người phụ nữ bán hoa dễ ốm, dầm sương, dãi nắng. Ăn uống thất thường, ít dám uống nước. Nhưng bao giờ, người bán hoa phải luôn có 2 chai nước để tưới hoa. Tôi đã nhiều lần đứng chụp sáng sớm ở ngã tư phố Huế, Nguyễn Du người bán hoa dựng xe đạp phía sau gác lên hòn đá, chuyên bán hoa cho những người đi làm. Trong dòng người đi lại tất bật mưu sinh, tự nhiên, chiếc xe đạp chở hoa đào ở đâu như từ trên trời rơi xuống, như yếu tố tâm linh. Nó làm tôi nhớ lại hình ảnh vua Quang Trung tặng cành Đào cho Ngọc Hân công chúa. Bà “người mẫu” bán hoa này của tôi đã trên 50 tuổi, có chồng đi phụ tá. Bà quê ở Hưng Yên, có hai con đều tốt nghiệp Đại học, tất cả đều nhờ 1 chiếc xe hoa. Lên Hà Nội, gia đình bà ở trọ ba nơi: hai vợ chồng trọ một nơi, con gái, con trai mỗi đứa trọ một nẻo.

Bà bán Đào rất rẻ, nhiều khi giá nào cũng bán.
Đứng ở ngã tư phố Huế- Nguyễn Du lúc đầu giờ sáng, rồi bà đi chở bán khắp phố cổ Hà Nội. Tôi và cả gia đình bà trở nên thân thiết với nhau. Tôi nhớ lại một nhà kinh tế học người Mỹ từng nói rằng phương pháp bán hàng rong là tuyệt vời, hiệu quả phân phối nhanh và rộng khắp, là nét đặc biệt ở Việt Nam. Tết đến, mỗi gia đình đều cần một cành đào. Siêu thị nào để được hàng ngàn cành đào. Hàng rong chính là một nét văn hóa Việt Nam. Chụp Đào phải tôn được vẻ đẹp tâm linh của nó, phải đặt nó giữa bối cảnh phố phường.
Còn người bán Đào thứ hai, tôi chụp được một năm thì bà ấy đi đâu mất… Bà ấy thường đi trên đê xuống qua Ô Quan Chưởng, tôi đã bao lần đứng chụp đón đợi ở đó. Nhưng bà ấy khó tính, hỏi chuyện, bà ấy không nói, bảo là sao ông căn vặn tôi nhiều thế, có lẽ vì gia cảnh bà ấy khổ quá, bà ấy không thích kể… ….
Câu chuyện về Đào với nhà nhiếp ảnh Quang Phùng kéo dài, miên man. Nhớ lại có lần khi tôi hỏi “Điều quan trọng nhất trong cuộc đời của ông là gì?” Ông bảo là được phát biểu ý kiến của mình. Và dĩ nhiên ông phát biểu, nói lên những suy nghĩ của mình thật nhất bằng nhiếp ảnh. Vì ông quan niệm: nhiếp ảnh với tôi là Đạo. Đạo của tôi là tôn trọng sự thật.

v.v

Ảnh: Quang Phùng

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số Tết tháng 1+2/2014)