(Tiếp theo số 3 - tháng 3/2015)

Làn sóng định cư của các nghệ sỸ hiện đại Âu châu 

Trong khoảng thời gian giữa hai cuộc thế chiến, nhiều nghệ sỹ quan trọng rời cựu lục địa sang Mỹ định cư. Arshile Gorky (1905-1948) người gốc Armenia, định cư ở Mỹ vào năm 1920. Hans Hofmann (1880-1966), di cư từ Đức sang Mỹ năm 1932; Joseph Albers (1888-1976), vốn là giáo sư trường Bauhaus, buộc phải sang Mỹ năm 1933 khi phát xít Đức đóng cửa trường này; họa sỹ lập thể người Pháp Fernand Leger (1881-1955) từ năm 1931 thường xuyên triển lãm tại Mỹ và làm việc ở đây trong thời kỳ Thế chiến 2; họa sỹ trừu tượng hình học người Hà Lan Piet Mondrian (1872-1944) đến Mỹ định cư năm 1940, các họa sỹ siêu thực Pháp Yves Tanguy (1900-1955) đến Mỹ năm 1930 và ở đây đến cuối đời; họa sỹ lập thể và siêu thực Andre Masson (1896-1987) sống ở Mỹ trong những năm Thế chiến 2; họa sỹ gốc Đức Max Ernst (1891-1976) đến Mỹ năm 1941, năm sau kết hôn với con gái và cũng là người thừa kế duy nhất của nhà sưu tập Peggy Guggenheim; và rồi chủ soái chủ nghĩa siêu thực, nhà văn kiêm phê bình gia nghệ thuật Andre Breton (1896-1966) cũng sang lánh nạn tại Hoa Kỳ trong suốt thời gian Thế chiến 2. Sự xuất hiện của các văn nghệ sỹ siêu thực nói trên đã có ảnh hưởng rất lớn tới đời sống nghệ thuật Hoa Kỳ nói chung và các nghệ sỹ nói riêng bởi những tư tưởng avant-garde hay các thử nghiệm về lối vẽ “tự động”, vô thức của họ, mà Jackson Pollock - người chịu ảnh hưởng trực tiếp từ Andre Masson - là một trường hợp điển hình.Sự trao đổi bàn luận các quan điểm nghệ thuật ở New York rất sôi nổi, cũng nhờ cơ sở hạ tầng rất thuận lợi của thành phố này đã thúc đẩy nghệ thuật hiện đại, bao gồm: Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại (MoMA), thành lập năm 1929; Bảo tàng Nghệ thuật Mỹ Whitney do Gertrude Vanderbilt Whitney thành lập năm 1931; Bảo tàng Nghệ thuật Sống động do Albert Gallatin tổ chức tại New York University năm 1927 (đến 1943 thì đóng cửa), và Bảo tàng Hội họa Phi vật thể (tiền thân của Bảo tàng Solomon R. Guggenheim) mở cửa năm 1939. Những bài học của chủ nghĩa hiện đại Âu châu cũng được truyền bá rộng rãi thông qua hình thức giáo dục. Nghệ sỹ gốc Đức Hans Hofmann (1880-1966), một người Đức sống lưu vong, là một trong những nha giáo dục nghệ thuật có tầm ảnh hưởng nhất của nghệ thuật hiện đại tại Mỹ thông qua Trường Nghệ thuật New York do ông lập ra từ năm 1933 và giảng dạy ở đó cho đến năm 1958; vai trò của ông đối với các thế hệ họa sỹ và giới phê bình là không thể phủ nhận. Sau cùng, các khách hàng và những sưu tập người Mỹ - đặc biệt là Peggy Guggenheim - cũng là những tác nhân quan trọng cho sự phát triển  cùng những hoạt động sáng tạo nghệ thuật của Hoa Kỳ. Thành phố New York dần dần trở thành trung tâm của nền nghệ thuật mới Hoa Kỳ. Năm 1936, một số các họa sỹ trừu tượng và điêu khắc New York đã thành lập Hội đoàn Nghệ sỹ Trừu tượng Mỹ (AAA), để triển lãm và xúc tiến tác phẩm/công việc của họ, đặc biệt là với các tổ chức của Mỹ như Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại (MoMA) - nơi có xu hướng ưa thích các tác phẩm xuất xứ châu Âu. Chủ tịch đầu tiên của AAA là Balcombe Greene (1904-1990), trong khi các thành viên ban đầu bao gồm: Joseph Albers, Willem de Kooning, và Jackson Pollock. Đó là những dấu hiệu dự báo cho những sự kiện quan trọng sắp xảy ra trong tương lai. 

Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại (MoMA) bắt đầu mở cửa đón công chúng từ ngày 8/11/1929 với triển lãm đầu tiên “Cézanne, Gauguin, Seurat, van Gogh”.

Ảnh: Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại, New York.

 
Nghệ thuật thời kỳ Đại khủng hoảng 

Khi cuộc Đại khủng hoàng (còn gọi là Đại suy thoái kinh tế, 1929-1940) lên đến đỉnh điểm, Tổng thống Roosevelt đã phát động “Kế sách mới” (New Deal), sử dụng ngân sách để tuyển dụng 5000 nghệ sỹ vào các chương trình nghệ thuật công cộng. Mục đích của các chương trình này nhằm tạo sức bật tinh thần, thúc đẩy và ủy thác cho các nghệ sỹ sáng tác những tác phẩm trang trí cho những công trình kiến trúc của chính quyền, thường là theo những chủ đề quốc gia. Dự án đầu tiên trong số các dự án thuộc Chương trình này là Dự án Các công trình nghệ thuật công cộng (PWAP), thành hình nhờ cuộc vận động hành lang của các nghệ sỹ bị thất nghiệp của Nghiệp đoàn Nghệ sỹ (Artist Union). Dự án PWAP kéo dài chưa đầy một năm nhưng đã kịp cho ra đời gần 15.000 tác phẩm nghệ thuật. Tiếp theo đó, Dự án Nghệ thuật Liên bang - quản lý trực tiếp bởi Cục Xúc tiến Việc làm, FAP/WPA (một trong những cơ quan được chính phủ lập ra để giải quyết nạn thất nghiệp) - triển khai vào năm 1935 và đã tài trợ cho hàng loạt nghệ sỹ Mỹ tên tuổi. Chiến dịch phục hưng nghệ thuật kéo dài tới hết 1943 và còn trưng dụng nhiều giáo sư, họa sỹ, điêu khắc gia làm việc lâu dài trong các cơ sở nghệ thuật như các trường mỹ thuật, viện bảo tàng, phòng triển lãm, v.v…Phong cách của phần lớn các tác phẩm nghệ thuật công cộng do cơ quan WPA đặt hàng chịu nhiều ảnh hưởng của danh họa Diego Rivera và các họa sỹ khác thuộc trường phái tranh bích họa Mexico. Trong thời kỳ Đại khủng hoảng, một số trào lưu nghệ thuật riêng biệt và/hoặc có liên đới với nhau cũng bắt đầu xuất hiện và phát triển, trong đó nổi bật là xu hướng Tranh Phong cảnh Mỹ (American Scene Painting), Chủ nghĩa Địa phương (Regionalism) và Chủ nghĩa Hiện thực Xã hội (Social Realism). Thomas Hart Benton, John Steuart Curry, Grant Wood, Maxine Albro, Ben Shahn, Joseph Stella, Reginald Marsh, Isaac Soyer, Raphael Soyer và Jack Levine là một số gương mặt nghệ sỹ tiêu biểu nhất của giai đoạn này.Không phải tất cả các nghệ sỹ nổi lên trong những năm giữa hai cuộc đại chiến tranh đều thuộc xu hướng Hiện thực Xã hội hay Chủ nghĩa Địa phương; Các tác phẩm của Milton Avery, hầu hết đều là tranh trừu tượng, đã có ảnh hưởng đáng kể tới một số các họa sỹ trẻ, những người sẽ sớm trở thành các nghệ sỹ Biểu hiện Trừu tượng tên tuổi, ví dụ như họa sỹ Joseph Cornell, lấy cảm hứng từ Chủ nghĩa Siêu thực, đã thành danh với những tác phẩm ghép dán tích hợp các đồ vật có sẵn.

John Steuart Curry, Công lý cho những tâm hồn đau khổ: Phong trào Tây tiến, Tranh tường, 1936, vẽ trong tòa nhà Bộ Tư pháp Hoa Kỳ (Robert F. Kennedy Building), Washington

Chủ nghĩa Biểu hiện Trừu tượng

 Trong thập niên 1940, nhờ được “lên men” bởi các nghệ sỹ và các trào lưu tiền phong đến từ châu Âu, New York đã lặng lẽ bứt phá vượt qua Paris để trở thành một trung tâm sáng tạo nghệ thuật của toàn thế giới. Thời kỳ này cũng là lúc bắt đầu xuất hiện một trong những phong trào nghệ thuật Hoa Kỳ có tầm ảnh hưởng quốc tế lớn lao: chủ nghĩa Biểu hiện Trừu tượng (Abstract Expressionism, phát triển mạnh mẽ từ năm 1943 đến cuối những năm 1950, còn gọi là Trường phái New York). Ngay sau Thế chiến II, phong trào nghệ thuật “đặc Mỹ” do một nhóm nghệ sỹ New York khởi xướng này đã nhanh chóng lan tỏa ra ngoài biên giới nước Mỹ. Thuật ngữ Abstract Expressionism - vốn được sử dụng lần đầu tiên vào năm 1919 tại Berlin - một lần nữa xuất hiện trên tờ The New York Times năm 1946 trong bài viết của Robert Coates và liên tục được hai phê bình gia nghệ thuật uy tín thời đó, Harold Rosenberg và Clement Greenberg, tái sử dụng.

Maxine Albro, Nghề nông ở California. 1933. Tranh vữa nóng (fresco), 3,05m x 12,8m. Tác phẩm này hiện vẫn nằm trên tường nội thất của Tháp Coit (Coit Tower, cao 64m), San Franciso, một di tích lịch sử quốc gia Hoa Kỳ. 

 

Franz Kline, Tranh số 2, 1956, Sơn dầu trên toan, 204,3 x 271,8 cm, Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại.

Willem de Kooning, Thợ làm kính, 1940, Sơn dầu trên toan, 137,2 x 111,8 cm. Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại, New York.

Các tác phẩm Biểu hiện Trừu tượng thường bị coi là quá đồ sộ và chứa nhiều nghịch lý, song các định nghĩa phổ biến về xu hướng này có chung nhận định rằng đây là một phong cách nghệ thuật thể hiện nhiều cảm xúc, tình cảm, bộc lộ những gì ở bên trong người nghệ sỹ chứ không hề tầm phào như nhiều người chỉ trích.Thế hệ nghệ sỹ Biểu hiện Trừu tượng đầu tiên nổi bật những tên tuổi như Jackson Pollock (1912-1956), Willem de Kooning (1904-1997), Mark Rothko (1903-1970), Franz Kline (1910-1962), Arshile Gorky (1904-1948), Robert Motherwell (1915-1991), Clyfford Still (1904-1980), Barnett Newman (1905-1970), Adolph Gottlieb (1903-1974), Phillip Guston (1913-1980), Ad Reinhardt (1913-1967), James Brooks (1906-1992), Richard Pousette-Dart (1916-1992), William Baziotes (1912-1963), Mark Tobey (1890-1976), Bradley Walker Tomlin (1899-1953), Theodoros Stamos (1922-1997), Jack Tworkov (1900-1982), Wilhelmina Weber Furlong (1878-1962), Davis Smith (1906-1965) và Hans Hofmann (1880-1966). Bên cạnh đó, các họa sỹ và điêu khắc gia Milton Avery (1885-1965), Lee Krasner (1908-1984), Louise Bourgeois (1911-2010), Alexander Calder (1898-1976), Tony Smith (1912-1980), Morris Braves (1910-2001) và một số người khác cũng có những đóng góp tới sự phát triển của nghệ thuật Biểu hiện Trừu tượng Mỹ giai đoạn này. Nhiều thế hệ họa sỹ Biểu hiện Trừu tượng lớp đầu chịu ảnh hưởng của Chủ nghĩa Lập thể (mà họ biết được qua những bức ảnh đăng trong các bài phê bình nghệ thuật và trực tiếp nhìn thấy ở phòng tranh 291 Gallery hoặc trong triển lãm Armory Show) cũng như của các họa sỹ Siêu thực châu Âu, của Pablo Picasso, Joan Miró và Henri Matisse và một vài họa sỹ tên tuổi người Mỹ Milton Avery, John D. Graham và Hans Hofmann. Hầu hết trong số họ đã từ bỏ lối vẽ tả thực, từ bỏ các yếu tố và sự trình bày hình thức của các đối tượng cùng những bố cục hàn lâm; họ vẽ theo bản năng, trực quan, sắp xếp một cách hết sức tự nhiên các mảng, đường nét, hình khối và màu. Có thể nói xu hưởng Biểu hiện Trừu tượng được đặc trưng bởi hai yếu tố chính: kích thước tranh lớn (một phần do cảm hứng từ thể loại tranh tường Mexico và các công trình họ đã thực hiện WPA trong những năm 1930) và ưa dùng nét mạnh, dị thường cùng với tính thể nghiệm rất rõ.Thế hệ Biểu hiện Trừu tượng thứ hai có các tên tuổi nổi bật là Morris Louis (1912-1962), Norman Bluhm (1920-1999), Richard Diebenkorn (1922-1993), Jules Olitski (1922-2007), Ellsworth Kelly (1923-), Kenneth Noland (1924-2010), Joan Mitchell (1926-1992), Helen Frankenthaler (1928-2011) và Frank Stella (1936-). Dù rất nhiều họa sỹ được gắn mác chung là Biểu hiện Trừu tượng và các nhà phê bình đương đại cũng tìm thấy ở họ nhiều điểm chung, song thực ra phong cách của họ rất khác nhau, vì thế họ thường được phân theo những nhóm có xu hướng khác nhau. Gorky, Pollock, de Kooning, Kline, Hofmann, Motherwell, Gottlieb, Rothko, Still, Guston, và một số người nữa đều là những họa sỹ Mỹ nhiều năm gắn bó với trào lưu Hội họa Hưởng động (Action Painting) - một bộ phận của Trường phái New York trong những năm 1940 và 1950 (một ví dụ tiêu biểu là tác phẩm Tranh Số 2 của Kline vẽ năm 1954). Bản thân Jackson Pollock và Willem de Kooning cũng là hai thủ lĩnh kiệt xuất của tiểu phái Action Painting. Tranh Trường Màu (Color Field Painting) cũng là một lối vẽ Biểu hiện Trừu tượng. Sự nhấn mạnh và tăng cường khai thác khả năng biểu lộ của màu sắc cùng với việc nới rộng các mảng màu trên bề mặt tranh là hai trong số các nguyên tắc chính của xu hướng này. Ad Reinhardt, Adolph Gottlieb, Mark Rothko, Clyfford Still và Barnett Newman được xem là những họa sỹ tiêu biểu của lối vẽ này. Tiểu phái Hội họa Hưởng động có đặc trưng là phản ứng tự nhiên, vẽ nét khỏe, nhỏ giọt sơn và/hoặc văng sơn, di chuyển cơ thể mạnh mẽ trong quá trình sáng tác tranh. Một ví dụ điển hình cho lối vẽ này là Jackson Pollock. Quá trình sáng tạo của ông, kết hợp cả việc ném và nhỏ các giọt sơn từ một cái gậy nhúng đẫm sơn hoặc đổ trực tiếp sơn từ hộp lên toan, thực sự là một cuộc cách mạng lớn về bút pháp trong lịch sử nghệ thuật hội họa. Willem de Kooning từng nói “ông đã phá tan băng giá” khi chứng kiến những giọt màu nóng hổi trên tranh của Pollock. Hơn nữa, tranh Pollock không chỉ giới hạn trong Action Painting. Nhà phê bình Michael Fried trong vựng tập triển lãm “Ba họa sỹ Mỹ: Kenneth Noland, Jules Olitski, Frank Stella” tại Fogg Art Museum năm 1965 thậm chí còn mô tả “sự lặp đi lặp lại trên những diện màu trải rộng trong tranh Pollock, trớ trêu thay, cũng là một đặc điểm của lối vẽ Color Field”. Trong thập niên 1960, lối vẽ Tranh Trường Màu tiếp tục phát triển khi Morris Louis, Jules Olitski, Kenneth Noland, Gene Davis, Helen Frankenthaler và nhiều họa sỹ khác tìm cách sáng tạo nên những bức tranh có sự tiết chế, giảm bớt lối thể hiện hơi phô trương, ‘nhiều lời’ và lặp đi lặp lại một cách không cần thiết, mà thay vào đó nhiều đường sọc lớn hay các diện màu phẳng. Mặc dù có sự bất đồng giữa các nhà phê bình, phong trào Biểu hiện Trừu tượng đã đánh dấu một bước ngoặt trong lịch sử nghệ thuật Mỹ. Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của chủ nghĩa Biểu hiện Trừu tượng, lịch sử nghệ thuật thế giới những năm 1940 và 1950 đã chứng kiến một thay đổi rất đáng chú ý: trung tâm nghệ thuật quốc tế đã di chuyển từ châu Âu (Paris) sang Hoa Kỳ (New York). 

H.P (còn nữa)

(Baì đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 4/2015)