Lê Đình Nguyên hoang dã kì tài

Tôi biết Lê Đình Nguyên từ khi anh cùng Nhà điêu khắc Vương Duy Biên, bấy giờ là Giám đốc Nhà hát Múa rối Trung ương dẫn đầu đoàn rối Việt Nam tới CHLB Đức biểu diễn. Năm ấy, gặp gỡ, tôi cũng chỉ biết sơ sơ về anh. Tỉ như, Lê Đình Nguyên là họa sỹ chính, tạo hình những con rối trong đoàn. Nguyên có bè bạn thân cùng học hội họa đang ở Đức, có anh chị em đang làm ăn phát đạt, kinh doanh khách sạn khá lớn. Họ rủ Nguyên ở lại Đức. Khi đất nước ta vừa sau chiến tranh, chưa thoát khỏi những khó khăn thời bao cấp, cuộc sống còn quá nghèo túng, nước Đức với một số người là miền đất hứa. Nhắc lại những ngày ấy, Nguyên bảo, ở lại Đức làm ăn có thể có tiền, thậm chí nhiều tiền, nhưng sẽ mãi mãi sẽ bỏ nghề, bỏ nghệ thuật và Nguyên đâu còn Nguyên?  Tôi về Việt Nam hẳn, tới thăm Lê Nguyên Trâu. Ngôi nhà đẹp, ba tầng, khiêm tốn xinh xắn nằm giữa làng Yên Phụ. Nhà ngập tràn trâu các loại. La liệt trên cầu thang, cạnh các lối đi và trên kệ, những con trâu gỗ thếp sơn ta với hai màu chủ đạo: đen và đỏ. Rồi những con trâu cổng làng, trâu tời, trâu nhà kềnh càng. Có con trâu gỗ, dài như cái cần cối giã gạo ở thôn quê, chuyển động, phát ra âm thanh thình thịch quen thuộc. Nguyên từ chối chuyện ra đi kiếm ăn ở xứ người, khi vợ chồng anh còn nghèo lắm, để sống chết với bầy trâu này của anh là thế chăng?

Lê Đình Nguyên, Trâu bom, sắt+vỏ bom Mỹ, 2017

Lê Đình Nguyên là đứa con trai duy nhất của một cán bộ tập kết Khu V, theo cách mạng từ ngày tiền khởi nghĩa. Anh sinh ra ở Hà Nội. Cả tuổi thơ của Nguyên là sơ tán, là mũ rơm và, sự ám ảnh từ không khí làng quê, gà, trâu, ngô, lúa... Học hết phổ thông, cậu Nguyên đi học đào tạo cơ khí và trở thành công nhân Nhà máy y cụ Hà Nội. Vốn khéo tay và chân chất, thật thà lại chăm chỉ, Nguyên được ông Giám đốc rất yêu quý, vì không chỉ tính nết đáng yêu, đổi khi ngây thơ, vậy mà trong lao động sáng tạo, cậu luôn có nhiều sáng kiến cải tiến. Sản xuất dụng cụ y tế mới đòi hỏi nhiều kĩ năng, sáng tạo, bản ngã nghệ sỹ phát huy sở trường cải tiến mẫu mã dụng cụ y tế. Là công nhân kỹ thuật nhưng cậu lại được đặc cách như các kỹ sư trong nhà máy về quỹ thời gian đi, về. Được ưu ái như thế, nhưng sự ham muốn nghệ thuật trong năng khiếu bẩm sinh, từ sự đam mê hội họa lúc niên thiếu cứ thôi thúc Nguyên. Cậu bé năm nào cứ rời sách học là vẽ đủ thứ hình trên nền gạch, trên sân chùa, trên cả bức tường nhà mà cha cậu mới vừa xây quét vôi trắng tinh. Cái tật hay vẽ bậy ấy nhiều lần bị cha đánh quắn đít, no đòn, chí tử, lại nuôi dưỡng một tâm hồn giàu mỹ cảm hội họa của cậu.

Lê Đình Nguyên, Trâu đèn, thạch cao + rơm + sắt, 2016

Lê Đình Nguyên quyết định theo đuổi đam mê ấy của mình. Anh xin nhà máy bỏ nghề cơ khí, trong sự luyến tiếc về một thợ cả tài năng của ông giám đốc. Năm năm sau, Lê Đình Nguyên tốt nghiệp Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội và sau một thời gian không dài, anh trở thành họa sỹ chính của Nhà hát Múa rối Trung ương. Bao nhiêu năm lăn lộn với nghệ thuật rối nước, gắn bó với những linh vật của một nền nghệ thuật có một không hai trên thế giới: Múa rối nước, Lê Đình Nguyên đã bắt nhịp, đào sâu, thừa hưởng rất nhiều tinh hoa dân gian, ở sự tạo hình dân dã, mộc mạc, qua những con rối đã ngàn năm. Chính điều ấy, lại với sự học hỏi có bài bản ở Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội, đã giúp cho Lê Đình Nguyên đứng trên một bàn đế vững vàng, phát huy sự mỹ cảm ẩn tàng trong tâm hồn, để phát tâm, sáng tạo những nhóm trâu kì lạ, giầu khác biệt, hiện đại và dân dã luôn phong phanh hồn Việt.

Lê Đình Nguyên, Trâu đàn1, thạch cao + rơm + đồng, 2015

Lê Đình Nguyên, Trâu đàn2, thạch cao + sắt, 2016

Những con trâu tạo hình của Lê Đình Nguyên ngay từ thuở ban đầu đã gây sự chú ý của nhiều bạn cùng nghề. Sự tạo hình điêu khắc khá hiện đại, vừa gần gũi với tâm hồn Việt ở sự nôm na trong cách điệu. Nó còn kế tục sự động ở điêu khắc dân gian rối, Lê Đình Nguyên là người độc nhất ở Việt Nam chạm vào nghệ thuật điêu khắc động. Để mưu sống, Lê Đình Nguyên còn tạo ra hàng chục ngàn con trâu mỹ nghệ nho nhỏ. Đàn trâu nhỏ của Nguyên, với chất liệu gỗ, thạch cao, thếp sơn ta ngúc ngoắc biết cử động, không giống bất cứ con trâu nào của các nghệ nhân của bè bạn cùng nghề, lập tức được nhiều khách hàng ưa chuộng. Nó hút mắt bởi sự độc đáo, giầu âm hưởng điêu khắc dân gian Việt. Chúng theo chân nhiều nhà sưu tầm xuất khẩu đi nhiều nước. Sau cuộc triển lãm lần đầu tiên do họa sỹ Lê Thiết Cương tổ chức năm 2010 tại Galary 39 Lý Quốc Sư, Lê Đình Nguyên được giới hội họa ồn ào biết đến, ngoài cái tên Nguyên rối nước và họ đặt cho anh một biệt danh thực đặc biệt. Lê Đình Nguyên biến thành Nguyên Trâu. Người vẽ vật trong giới hội họa khá nhiều, tạo vật cũng không ít, nhưng mấy ai được tác phẩm của mình gắn bó với tên cha sinh mẹ đẻ, để cho một cái tên ấn tượng chứa đựng nhiều danh dự như thế? Ấy mà cái con người luôn cười xòa, ăn mặc bụi bậm, đi đứng, nói năng ngang tàng và tính thẳng như kẻ chỉ, cực kì chân thành, rất biết ăn ở, hy sinh chia sẻ với bạn bè và kẻ túng thiếu. Con người tốt tính thế, có vị trí vậy mà đôi khi say rồi cứ đùng đùng hoang dã. Tỉnh ra cứ tự hỏi, luôn luôn, cấn cá giữa vai trò họa sỹ và điêu khắc. Thực ra Nguyên Trâu vẽ tranh rất khá ngay từ khi còn sinh viên mỹ thuật. Ngắm những bức tranh xưa của thời anh tán vợ, những bức kí họa rất vững nghề, hóm hỉnh, thì có thể nói, nếu Lê Đình Nguyên chuyên vào vẽ, anh nào có kém ai cùng trang lứa. Anh đã có tranh bán thường xuyên từ những ngày vừa ra trường, bán rộn ràng ở ngay trong gian hàng Ngọc Sơn giữa trung tâm Bờ Hồ. Nhưng tranh của anh lại không nhiều và thực chất tranh không chi phối toàn bộ cuộc đời anh. Công việc chính của Nguyên là họa sỹ chính, tạo hình ở đoàn múa rối. Với cuộc sống, với đời sống thì những con trâu nhỏ của anh đã nuôi cả gia đình anh sống xông xênh. Những con trâu gỗ lớn ở loại hình điêu khắc động đã được nhiều nhà sưu tầm nước ngoài mua với giá ngất ngưởng, chính những tác phẩm này, chứa đựng phẩm chất hứa hẹn nhà điêu khắc lớn hơn cái phẩm chất hội họa mà anh từng trải nghiệm. Như thế, là họa sỹ tài danh thì chưa đủ và thực chất anh đã sống, đã yêu, đã vắt kiệt mình cho điêu khắc. Làm, sáng tạo một cách chuyên nghiệp, điều mà ít nhà điêu khắc có được. Anh đã yêu và sống được xông xênh với nghề! Cách đây ba năm mến mộ đàn trâu của Nguyên Trâu, tôi dẫn họa sỹ bậc thầy Thành Chương tới nhà anh chơi. Chỉ mấy giờ ngắm nghía, họa sỹ Thành Chương đã cũng như tôi mê những chú trâu nhà Nguyên Trâu và mến cái con người đơn giản, trong trẻo như một gã thiểu số lạc loài về Hà Nội này. Nhìn kỹ vào gã Lê Đình Nguyên cha sinh mẹ đẻ, thì bản năng sống của anh rất mạnh. Cái chất miền Trung gần với nền văn hóa Tây Nguyên, nơi văn hóa Chămpa cổ xưa làm tôi hay đặt dấu hỏi dòng máu nào đó luôn ngùn ngụt trong anh. Cái màu da sạm nắng gió? Hay là ở tận quá khứ nào, gốc cội nào, giúp tạo cho anh một tính cách rất quyết liệt, có lúc cháy man dại. Thậm chí ngây thơ hoang dã. Về logic cái ngây thơ lại hoang dã như thế có tính chất rất mạnh giúp cho Nguyên thăng hoa kì lạ, chẳng giống ai và ngùn ngụt cháy tỏa sáng khi tiếp cận với sự sáng tạo, nhưng cũng chính nó, khi không thuộc lao động nghệ thuật đối phó với đời sống con người đa dạng và phức tạp lại cản bước anh. Nhất là Nguyên Trâu cứ hoang phí khả năng lao động bỏ phí đi thời gian đã tạo nên những giá trị đang có, hứa hẹn cái có sâu sắc hơn ở phía trước. Những con trâu nhà Nguyên Trâu đã thuyết phục họa sỹ Thành Chương. Thành Chương, một người khó tính đã quyết định thúc giục, sẵn sàng chỉ giúp về nghề để Lê Đình Nguyên “bắt buộc phải lao động“ cho sự sáng tạo đột phá. Cú hích của Thành Chương và vài bạn bè thân tín khởi cho Nguyên Trâu vào một cuộc phiêu lưu mới. Tự mình chống lại thói ham chơi để cho hết sức tập trung vào điêu khắc, Lê Đình Nguyên vụt biến, cảm thụ vô cùng tinh tế từng nhát phạc thiếu hồn trong từng tác phẩm mà anh say, xưa đã tạo ra. Ba năm đằng đẵng, chúng tôi bên anh hồi hộp. Họa sỹ Thành Chương yêu quý anh đã hết lòng cùng làm việc. Những cuộc trao đổi về nghề, ngày lại ngày bên quán nước bên Tây hồ, bên phác thảo hay bên dáng sơ khai một tác phẩm vừa xong, giữa hai con người cùng đắm đuối với mỹ thuật, dù tuổi cách nhau vừa một giáp. Nguyên Trâu, như một gã khùng trong cơn mê say sáng tạo đàn trâu của mình. Anh tìm thêm chất liệu khác trước đây để biểu hiện. Quay lại những năm tháng ở nhà máy y cụ và ở đoàn múa rối có thể hiểu con đường tạo nên những chất liệu mới hôm nó có nguồn cội lịch sử của nó. Tư duy sáng tạo ở nơi đó, giúp anh tạo ra những chú trâu màu trắng như đất lại ánh vàng sắc rơm không thể phai mầu từ rơm ra thạch cao, trong sự tạo hình.

Lê Đình Nguyên, Trâu xay, tổng hợp + động cơ điện

Nguyên Trâu đã mày mò rất nhiều ngày đêm và anh đã thành công khi tạo ra những con trâu từ nguyên liệu hỗn hợp Rơm và thạch cao mà vẫn giữ nguyên sắc vàng rơm màu lúa, trắng tinh khiết lụa là của thạch cao. Những nhát phạt, chém, tạo hình phơi ra những mảnh màu trắng tinh và óng ánh rơm vàng rất gợi làm cho các chú trâu mới hiện ra lung linh lạ thường trong sắc điện ở những gian phòng cao cấp hiện đại. Chúng tôi đã chứng kiến những đêm ngày thăng hoa ấy suốt ba năm trời. Những ngày hạ chói chang mồ hôi chan chứa và cả những khi mùa đông rét cắt thịt. Chứng kiến từng giây phút hân hoan từ phác thảo đến khi anh tạo nên một đàn trâu hàng trăm con từ nhiều chất liệt; từ gỗ, thạch cao, từ rơm vàng, từ lá cọ, nan tre và cả từ sắt thép đạn bom với những vật dụng khá quen thuộc của một thời dựng và giữ nước.

Lê Đình Nguyên, Trâu xe, xe thồ cũ + tre + hoa tươi

Cả một câu chuyện về cuộc đời này, lịch sử bao nhiêu năm nay của dân tộc Việt, từ lao động sản xuất ra lúa gạo, xây dựng đất nước đến bảo vệ đất nước trong đạn bom chiến tranh mà tuổi thơ Nguyên nếm trải. Tất cả thêm một lần tái hiện trong dàn đồng ca Trâu của nhà điêu khắc Nguyên Trâu như một giấc mơ của gần hết đời người. Cái con người trong sáng đến ngây thơ, đôi khi như trẻ nhỏ 50 tuổi, nhìn thế giới qua con trâu, thể hiện tâm hồn mình qua con trâu, bằng tình yêu con người đầy Việt tính đến kì lạ. Anh nhìn đâu cũng thấy con trâu tuổi thơ của mình, con trâu gắn bó với một đất nước nông nghiệp lúa nước,“con trâu đi trước cái cầy đi sau“, trâu cối xa ì ầm xay lúa, con trâu đàn vây quang một vòng tròn, lắm sắc màu, gợi người ta nghĩ tới các dân tộc Việt quây quần bên mẹ Âu Cơ. Rồi trâu xe thồ Điện Bên Phủ, trâu từ những quả bom, viên đạn của người Mỹ... Con người nghệ sỹ gắn bó với cả cuộc chiến tranh thương đau và đằng đẵng, của quá khứ đầy ám ảnh khi cả dân tộc cũng bước vào. Sự biểu hiện có tính vừa ước lệ vừa rất cụ thể trong nghệ thuật điêu khắc hiện đại. Tất cả, đã tạo nên bầy trâu của nhà điêu khắc Lê Đình Nguyên. Một loài trâu không giống bất cứ một loài trâu nào ở nghệ thuật tạo hình dân gian và nghệ thuật điêu khắc Việt Nam đương đại. Một ngày, họa sỹ Thành Chương thốt lên với tôi: “Đúng là Kì nhân tạo dị thú“. Điêu khắc Lê Đình Nguyên là nghệ thuật điêu khắc kết hợp giữa sự tạo hình tĩnh kết hợp với chuyển động và âm thanh. Về nghệ thuật điêu khắc động ngay từ nghệ thuật tạo hình ở ta đã có từ lâu và đậm nét trong sự tạo hình múa rối. Trên thế giới đã có từ nhiều năm nay. Ở Đức có tác phẩm ngựa sắt “Rolling Horse” trước nhà ga Berlin Hauptbahnhof rất đẹp và nổi tiếng. Nghệ thuật điêu khắc động tối giản hiện đại.

Lê Đình Nguyên, Trâu bom 2, sắt hàn + vỏ bom Mỹ, 2016

Những tác phẩm của Lê Đình Nguyên là sự thuận theo nhịp chảy điêu khắc hiện đại thế giới hôm nay, nhưng quý báu hơn là vẫn hàm chứa trong nó cái nôm na, đáng yêu, khá gần gũi với tâm hồn Việt mà gốc gác ở trong sâu thẳm điêu khắc dân gian Việt. Những tác phẩm Lê Đình Nguyên thành công ở chỗ để cho cái hiện đại và cái dân gian hòa vào nhau khá nhuần nhuyễn. Họa sỹ Thành Chương nhận xét: “...Những tác phẩm về trâu của Nguyên, ý tưởng thật thâm trầm sâu sắc, nghề nghiệp thật điêu luyện vững vàng, mảng miếng, hình khối thật tinh tế và độc đáo... Tất cả nhuần nhuyễn hòa quyện thành một không gian điêu khắc rất hiện đại, rất dân tộc mà cũng thật là Nguyên...“ nhận xét ấy thật xác đáng và tinh tế. Tháng Giêng năm 2017, triển lãm Lê Đình Trâu- Kì nhân dị thú của nhà điêu khắc Lê Đình Nguyên, với khối lượng tạo hình lớn hàng trăm nhân vật Trâu, với chất liệu gỗ, sắt, tre, thạch cao và rơm, cùng với sự chuyển động kì lạ với sự kết hợp nhiều chiêu thức âm thanh bất ngờ, cũng hiện đại và dân dã, tất cả bầy đặt như một câu chuyện thú vị của Nguyên Trâu, giấu giếm trong đó một câu chuyện dài làm người xem có thể hình dung ra một bối cảnh vừa có tính huyền thoại, dã sử vừa hiện thực của dân tộc Việt trong quá trình dựng và giữ nước trăm năm qua. Tất cả là sự lao động quên mình của một con người yêu hồn nhiên con người và đất nước này. Mơ ước và khát khao sự thanh bình cho đất nước này. Nó chứng tỏ sự lao động sáng tạo thực sự của một tâm hồn điêu khắc Lê Đình Nguyên và cuộc triển lãm đã mang lại nhiều ấn tượng kì thú cho toàn bộ khách xem khi tới Triển lãm của anh. Người ta ngạc nhiên thú vị, từ hàng trăm trẻ em tới vài anh em giới hội họa tới từ Đức, từ họa sỹ đồng nghiệp tới các nhà báo, ca sỹ, nhà văn, trí thức đến và chợt phát hiện một Thế giới trâu quen thuộc mà cũng lắm kì khu của một loại hình nghệ thuật được gọi là Điêu khắc động có âm thanh trong một tài năng động của người có tên là Nguyên Trâu. Lê Đình Nguyên, không thể nghi ngờ gì nữa, anh là một nhà điêu khắc thực thụ tài năng. Mừng Nguyên vẫn nguyên vẹn một tình yêu với điêu khắc, tạo hình và đến đích lớn lao của nghệ thuật. Tôi cũng chân thật mà nói rằng, ai đến với tâm hồn Lê Đình Nguyên thì xin đừng nhìn ngắm lúc gã ăn chơi, uống rượu và quậy phá. Xin hãy ngắm gã lúc trầm ngâm bên một dị thú sắp hoàn thành hay ngắm Nguyên Trâu phạc những nhát dao thổi hồn vào một linh vật tên Trâu. Đó! Khi đó, gã sáng rực, những tia sáng kì lạ cũng lấp lánh trong đôi mắt của chính hắn và cả đôi mắt bạn. Vâng khi đó, ở tình trạng ấy, bạn sẽ nhận ra một tình yêu nghệ thuật đang cháy và phát sáng, mang thêm một danh dự, một dấu ấn trong nền Điêu khắc Việt Nam.

N.V.T