Mark Wallinger và những con ngựa đương đại

Mark Wallinger là một trong số nghệ sỹ quan trọng nhất của nghệ thuật đương đại nước Anh trong khoảng 30 năm gần đây. Ông đã từng được đề cử Giải Turner năm 1995 với tác phẩm là một con ngựa thật và đã chiến thắng giải thưởng danh giá này năm 2007 với tác phẩm Liên hiệp Anh quốc (State Britain), sắp đặt dài 40m được rút gọn từ cuộc trưng bày và trình diễn khổng lồ xung quanh tòa nhà nghị viện để phản đối chính sách chống I-rắc của nước Anh.

 Mark Wallinger

Mark Wallinger sinh năm 1959 tại Chigwell, London. Ông có bằng cử nhân nghệ thuật tại Trường Nghệ thuật Chelsea năm 1981, bằng thạc sỹ nghệ thuật tại Trường Goldsmith năm 1985 và tham gia giảng dạy tại đây từ năm 1986. Wallinger thực hành nghệ thuật ý niệm (conceptual art) thông qua các hình thức, phương tiện hội họa, điêu khắc, video art. Từ giữa thập niên 1980 nghệ thuật của Mark Wallinger hướng tới những truyền thống và giá trị của xã hội Anh, hệ thống các giai tầng và tôn giáo của đất nước này. Cách tiếp cận của ông phản ánh mong muốn được quảng bá và nhấn mạnh cội nguồn của mình. Tuy nhiên, đến đầu thập niên 1990 nghệ thuật của ông đã có những thay đổi đáng kể về phương thức và hình thức thực hành. Ông đã khám phá các vấn đề của nghệ thuật và cuộc sống thông qua một trong những hình tượng quen thuộc trong truyền thống văn hóa và mỹ thuật Anh: hình ảnh con ngựa. Từ đó Wallinger đã có nhiều năm khảo cứu lịch sử loài ngựa và mối quan hệ của chúng với con người và văn hóa nước Anh. Sự chú ý khai thác hình tượng con ngựa của Mark Wallinger được khởi phát từ khi ông say mê môn đua ngựa vào đầu những năm 1990. Qua bộ môn thể thao quý tộc này ông muốn khám phá những vấn đề về sở hữu và giống nòi; chất vấn, hoài nghi các chủ đề về tội lỗi và xám hối, sự cam chịu và thói bào chữa trong tôn giáo và chính sách chủng tộc ở Anh.

Tác phẩm nghệ thuật thực thụ, 1994

Anh em một nửa, 1995

Năm 1994 ông đã đưa ra một trong những tuyên ngôn nghệ thuật mới mang tính lịch sử thông qua tác phẩm mang tên Tác phẩm nghệ thuật thực thụ. Tác phẩm nghệ thuật thực thụ là một con ngựa đua giống thuần chủng bằng da bằng thịt. Nó được gọi có ý khiêu khích như vậy với mục đích phủ định quan niệm truyền thống về tác phẩm nghệ thuật. Giới nghiên cứu nghệ thuật đánh giá sự xuất hiện của chú ngựa đua tuyệt đẹp này với tư cách một tác phẩm nghệ thuật hoàn toàn tương tự như sự ra đời của Vành xe đạp mà Marcel Duchamp đã công bố vào năm 1913. Tác phẩm nghệ thuật thực thụ của Wallinger đã làm đảo lộn quan niệm nghệ thuật trước đó và cũng làm trao đảo giới truyền thông và phê bình nghệ thuật Anh quốc. Tác phẩm ready-made này của ông không còn là vật thể có sẵn như của Duchamp, mà là cơ thể sống, một con ngựa đua đắt giá được người hâm mộ Mark Wallinger mua về và biến thành nghệ phẩm xuất sắc được đề cử Giải Turner năm 1995. Con ngựa được nghệ sỹ mua và đưa vào trường huấn luyện chuyên nghiệp. Nó đã tham gia vào các cuộc đua dưới màu cờ 3 dải tím-lục-trắng của phong trào đấu tranh đòi quyền bầu cử cho nữ giới. Mỗi lần chạy đua nó đều được chụp lại như một tác phẩm độc lập. Nghệ sỹ cho rằng những con ngựa đua luôn song hành với thế giới cái đẹp, di truyền học, những giá trị giai cấp và giáo dục. Nhưng đáng tiếc là con ngựa đã bị thương và không thể tiếp tục tham gia các cuộc đua, cuối cùng nó được bán cho một nhà sưu tập nghệ thuật.

Ngựa trắng vùng Westbury, 2005

Bóng ma, in lưới, 2001

Mẫu tượng Thiên thần phía Nam, 2008-2009

Bên cạnh môn đua ngựa, những thành phần của lối sống Anh như: hài hước, giáo dục khắt khe và bóng đá chiếm vị trí đặc biệt trong nghệ thuật của Wallinger. Ông tập trung khảo cứu quá trình tác động của cấu trúc văn hóa, xã hội đến sự hình thành nhận thức cá nhân cũng như dân tộc của mỗi người. Trong 2 năm 1994 và 1995 Wallinger sáng tác bộ tranh sơn dầu theo phong cách cực thực về các con ngựa “lai ghép”. Toàn bộ 4 bức trong bộ tranh đều có tên gọi Anh em một nửa (Half Brother), nhưng mỗi bức lại có phụ đề kèm theo. Tiêu biểu cho bộ tranh này là tác phẩm Anh em một nửa (Lối thoát không tới đâu – Machiavellian)” (Half Brother (Exit to Nowhere – Machiavellian), trong đó Lối thoát không tới đâu và Machiavellian là tên hai con ngựa được miêu tả một nửa trong bức tranh. Tác phẩm là một tấm toan trắng vẽ hai nửa của hai con ngựa khác nhau bằng kỹ thuật sơn dầu hết sức điêu luyện và mang tinh thần của hội họa cực thực. Wallinger lấy ảnh ngựa đua từ dữ liệu chính thức của Câu lạc bộ Đua ngựa và quét vào máy tính, cắt ảnh mỗi con làm hai nửa bằng nhau và chiếu hình lên khung toan rồi vẽ theo. Trong mỗi bố cục, nửa bên trái là phần thân trước của một con và nửa bên phải là nửa sau của con khác. Đường chu vi của cả hai nửa chỉ liên kết tương đối với nhau để tạo hình dung về hình thể con ngựa đầy đủ. Màu sắc khác nhau và cấu trúc cơ của mỗi nửa con ngựa tạo ra sự không ăn khớp của một cơ thể. Tên gọi của tác phẩm này phản ánh tầm quan trọng của giống thuần chủng hay lịch sử về một loài vật trong việc duy trì nòi giống, trong khi đó phụ đề lại hướng tác phẩm tới việc nhận thức thông thường. Cụm từ Lối thoát không tới đâu gợi ý rằng việc không duy trì đặc trưng đối với giống động vật thuần chủng sẽ chẳng thể dẫn tới một hiệu quả nào hết. Còn từ Machiavellian liên quan đến triết gia chính trị người Ý Nicolo Machiavelli (1469 - 1527) mà tên của ông đã trở nên đồng nghĩa với sự quanh co, lén lút và mưu mô thủ đoạn, xảo quyệt.

Thiên thần phía Nam, 2008-2009

Quan tâm đến những ý tưởng về bản thể, chủ nghĩa dân tộc và chính trị trong sáng tác, Mark Wallinger đã tìm thấy chúng trong hình tượng con ngựa. Những con ngựa được ông chú ý đặc biệt trong quá trình sáng tác của mình. Ông nhìn những con ngựa đua như một biểu tượng của lịch sử thuộc địa và hậu thuộc địa của nước Anh. Ông nói: “tôi thích sự thật mà nó sẽ trở nên không dễ chịu trong quy mô và tỷ lệ, nhưng cuối cùng thì nó chỉ như con ngựa trên đồng cỏ”. Bên cạnh những vấn đề trên, nghệ thuật của Wallinger đôi khi cũng diễn giải về truyền thuyết. Tác phẩm Bóng ma (2001) của ông là tranh in lưới từ phim âm bản của con ngựa trong bức tranh sơn dầu nổi tiếng Ngựa hí (Whistlejacket) của họa sỹ Anh George Stubbs sáng tác năm 1762. Trông nó giống như phim X quang của tác phẩm gốc nhưng được bổ sung chiếc sừng trên đầu để biến thành ngựa thần. Bóng ma là một cách diễn giải châm biếm truyền thống văn hóa và hội họa nước Anh, nó cũng tựa như Duchamp vẽ thêm râu cho Mona Lisa của Leonard Da Vinci vậy.
Năm 2005 Mark Wallinger thực hiện công trình Ngựa trắng vùng Westbury (Westbury White Horse) hay còn gọi là Phong cảnh xứ Kent. Trong thần thoại Anglo-Saxon, ngựa mang một ý nghĩa biểu tượng đặc biệt quan trọng. “Horsa” - nguồn gốc của từ “horse” (ngựa) là tên của thủ lĩnh bán thần thoại của dân Anglo-Saxon, người đã giáng thế tại vị trí gần Ebbsfleet trên đảo Thanet vào thế kỷ thứ VI và vì thế con ngựa trắng cũng đã trở thành biểu tượng của xứ Kent ngày nay. Vào thời cổ đại, các hình thể ở xứ này thường được người dân sáng tạo bằng cách cạo vào lớp đá vôi trắng trong hang động hay bóc đi lớp đất bên trên để lộ nền đá vôi trắng ở những sườn núi. Hình ngựa khổng lồ của Wallinger trên sườn đồi ở thung lũng Ebbsfleet được làm như vậy và nó gợi liên tưởng thị giác rất tốt tới bề mặt các mỏ đá vôi trắng trong vùng.

Thiên thần phía Bắc của Antony Gormley

Là một trong 5 nghệ sỹ được mời tham gia dự án “Ebbsfleet Lanmark” vào năm 2008, tháng 2 năm 2009 Wallinger trở thành người chiến thắng với mẫu tượng ngựa trắng tuyệt đẹp. Tác giả sáng tác chú ngựa này theo đúng mẫu thật là một con ngựa đua do ông sở hữu. Tượng ngựa trắng của ông có thiết kế cao 164 feet (~50m) và được đặt tên là Thiên thần phía Nam và sẽ dựng trên đồi Thames Estwary. Nó cặp đôi với bức tượng Thiên thần phía Bắc - hình tượng người đàn ông cao xấp xỉ 25 m với đôi cánh như cánh máy bay màu đỏ rực của Antony Gormley, một nghệ sỹ điêu khắc nước Anh nổi tiếng. Những nhà tài trợ cho ông trong dự án này miêu tả chú ngựa trắng khổng lồ như một phép tổng hợp tuyệt đối quyến rũ, làm đắm say lòng người về nước Anh cũ và mới, giữa câu chuyện bán thần thoại trong quá khứ và cao tốc 6 làn chi chít xe cộ trong hiện tại. Đây là tượng đài hoành tráng về văn hóa Anh, nơi đã tạo ra giống ngựa đua thuần chủng đầu tiên trên thế giới và nơi mà loài ngựa gắn bó chặt chẽ với lịch sử xã hội. Ebbsfleet xưa kia là một làng thuộc thung lũng sông cùng tên. Từ năm 2007 Ebbsfleet là một đô thị mới và vùng trọng tâm phát triển của xứ Kent ở phía đông nam nước Anh, là một phần của dự án đường cao tốc cửa ngõ Thames Gateway của nước này với nhà ga xe lửa quốc tế hiện đại. Chú ngựa trắng cao 50 mét này được chiêm ngưỡng hết sức rõ nét từ cao tốc A2, con đường cửa ngõ nối nước Anh với lục địa Châu Âu qua đường phà biển từ cảng Dover và đường hầm dưới biển Eurochanel.

Mẫu tượng ngựa trắng bằng công nghệ điêu khắc 3D được đặt tại trụ sở Hội đồng Anh trên quảng trường Mall

Gần đây nhất, vào tháng 5 năm 2013, Mark Wallinger đã hoàn thành một chú ngựa trắng bằng đá cẩm thạch, nhựa dẻo và thép không gỉ có kích thước đúng bằng ngựa thật của ông (cao 196 cm, dài 273 cm, rộng 77,2 cm). Đây là một hình thể tuyệt mỹ được dựng lên bởi đá trắng với công nghệ State-of the-Art . Từ một chú ngựa thật, nghệ sỹ và cộng sự của ông đã quét hình bởi máy scan ánh sáng trắng và “tạc” bằng công nghệ điêu khắc 3D. Pho tượng ngựa trắng theo phong cách cực thực của Mark Wallinger hiện có 7 bản, trong đó 2 bản do tác giả tự thực hiện và đang được đặt tại các địa điểm khác nhau ở trong đô thị và ngoại ô London (một bản đặt trước trụ sở Hội đồng Anh tại quảng trường Mall). Tác giả dự kiến sau 2 năm đặt ở Anh, sẽ cho các chú ngựa tuyệt vời ấy đi chu du nước ngoài. Hy vọng Việt Nam sẽ may mắn được đón một chú “ngựa đương đại” bằng cẩm thạch trắng tuyệt mỹ của Mark Wallinger.

N.N.P

(Bài đăng trên Tạp chí số Tết tháng 1+2/2013)