Một số vấn đề xây dựng tượng đài trong 15 năm qua

1. Mục đích và nhu cầu xây dựng tượng đài

Tượng đài là công trình nghệ thuật điêu khắc được đặt ở ngoài trời, những nơi công cộng, có tính bền vững, tác động đến cảnh quan môi trường, tình cảm và nhận thức thẩm mỹ của nhân dân.

Tượng đài có nhiều nội dung như ghi lại những sự kiện lịch sử, những chiến công, tưởng niệm, các danh nhân.v.v…  ngoài nội dung này, tượng đài còn có ý nghĩa để làm đẹp cảnh quan môi trường.

Đất nước ta có bề dày lịch sử dựng nước và giữ nước, nhiều sự kiện chính trị, văn hóa, xã hội, nhiều chiến thắng vĩ đại nên việc xây dựng các tượng đài để ghi lại bằng nghệ thuật điêu khắc là điều tất yếu và là nhu cầu của một xã hội phát triển. Việc đô thị hóa cũng như nhu cầu làm đẹp không gian kiến trúc đô thị bằng những tượng đài là nhu cầu tự thân của một xã hội phát triển.

Trong 15 năm qua, việc xây dựng tượng đài đã được các cấp chính quyền từ Trung ương đến địa phương quan tâm ở mức độ nhất định, tuy chưa đáp ứng được với nhu cầu và đòi hỏi thực tế.

Một số công trình tượng đài có chất lượng đã được xây dựng như tượng đài Bác Hồ với Tây Nguyên ở Gia Lai; tượng đài Bác Hồ với Tuyên Quang đang xây dựng; tượng đài Quang Trung ở Thừa Thiên-Huế; tượng đài Bác Hồ- Bác Tôn ở Hà Nội; tượng đài Lê Duẩn ở Quảng Trị.v.v… là những công trình tượng đài có nội dung tư tưởng sâu sắc và giá trị thẩm mỹ tốt, góp phần tích cực vào việc giáo dục truyền thống, lịch sử, tạo cảnh quan môi trường văn hóa nghệ thuật, phục vụ đời sống văn hóa, tinh thần của nhân dân.

2. Quy hoạch, xây dựng tượng đài

Việc xây dựng Quy hoạch tượng đài ở Trung ương và địa phương là công việc cần được Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Sở Xây dựng triển khai cùng với việc quy hoạch đô thị của địa phương. Nhưng cho đến nay vẫn rất ít tỉnh, thành phố triển khai công tác này, Hà Nội và Tp. Hồ Chí Minh là hai thành phố lớn cũng chưa làm xong Quy hoạch tượng đài. Việc xây dựng không có quy hoạch, không có quỹ đất để dành cho việc xây dựng tượng đài vẫn diễn ra ở khắp các địa phương, chỉ đến khi có công trình mới tìm cách lấy đất, giải tỏa, dẫn đến việc tượng đài đặt không đúng vị trí, không phù hợp với cảnh quan môi trường, phát huy tác dụng và hiệu quả xã hội kém.

Ở Trung ương, Quy hoạch tượng đài Chủ tịch Hồ Chí Minh đến năm 2010 đã hết thời gian. Hiện nay, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đang tiến hành khẩn trương Quy hoạch tượng đài Quốc tổ Hùng Vương và danh nhân anh hùng dân tộc trong cả nước đến năm 2030. Danh sách danh nhân, anh hùng dân tộc gồm 14 vị là: Quốc tổ Hùng Vương, Hai Bà Trưng, Lý Nam Đế, Ngô Quyền, Đinh Bộ Lĩnh, Lê Hoàn, Lý Công Uẩn, Lý Thường Kiệt, Trần Nhân Tông, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Nguyễn Trãi, Quang Trung, Hồ Chí Minh.

Nội dung cơ bản của Quy hoạch này đã xây dựng xong nhưng hiện vẫn phải đợi Đề án các hình thức tưởng niệm được phê duyệt thì Đề án Quy hoạch tượng đài Quốc tổ Hùng Vương, danh nhân anh hùng dân tộc mới được ban hành.

                                                Nhóm tượng đài ở Nghĩa trang Quốc gia Trường Sơn của nhà điêu khắc Đào Châu Hải

3. Công tác quản lý tượng đài

Công tác quản lý, xây dựng tượng đài thời gian qua ở cấp Trung ương do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch; ở địa phương do Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố quản lý.

Về văn bản quy phạm pháp luật để quản lý lĩnh vực này có Quy chế Quản lý xây dựng tượng đài, tranh hoành tráng (Phần Mỹ thuật), ban hành theo Quyết định số 05/2000/QĐ-BVHTT ngày 29/3/2000 của Bộ trưởng Bộ Văn hoá - Thông tin nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đây là văn bản quản lý để điều chỉnh các hoạt động xây dựng tượng đài trong suốt những năm qua. Quy chế này cũng đã bộc lộ nhiều bất cập về hiệu lực, chưa bao quát được hết những vấn đề phát sinh với xã hội phát triển trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Hiện nay, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã xây dựng xong Nghị định Chính phủ về hoạt động Mỹ thuật trong đó có các chương về quản lý xây dựng, bảo quản, tu bổ tượng đài, đáp ứng nhu cầu của công tác quản lý và hoạt động xây dựng tượng đài hiện nay. Sắp tới Thủ tướng Chính phủ sẽ ký ban hành Nghị định về hoạt động Mỹ thuật; Đây sẽ là văn bản pháp lý cao nhất trong công tác xây dựng tượng đài từ trước đến nay đối với hoạt động Mỹ thuật.

Định mức xây dựng công trình tượng đài cũng đang được khẩn trương xây dựng để quản lý tốt hơn kinh phí cho công trình rất đặc thù này.

Việc cấp giấy phép xây dựng công trình tượng đài ở các địa phương một số Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch chưa làm tốt chức năng, nhiệm vụ tham mưu cho Ủy ban nhân dân tỉnh nên vẫn còn để xảy ra sai sót về quy trình xây dựng tượng đài, ảnh hưởng đến tiến độ và chất lượng công trình tượng đài.

4. Một số vấn đề thực tế trong 15 năm qua về xây dựng tượng đài

Hiện nay, trên cả nước ta có 360 công trình tượng đài kể cả công trình tượng đài được xây dựng trước 1975 ở miền Nam. Nếu đem chia đều 360 công trình tượng đài cho 63 tỉnh, thành phố thì mỗi tỉnh, thành phố có 06 tượng đài, con số này là ít so với nhu cầu thực tế.

Vì không phân biệt được thế nào là tượng đài, thế nào là tượng trang trí trong vườn hoa, công viên, tượng trong nhà.v..v.. nên dư luận, báo chí đã từng đưa tin Việt Nam có hàng ngàn tượng đài, thông tin này gây nên những hệ lụy không đáng có ảnh hưởng không tốt đến nhận thức, nhìn nhận cho công việc xây dựng tượng đài.

Một thực tế hiện nay là ở nhiều nơi khi xây dựng tượng đài thường làm với quy mô khá lớn chưa phù hợp với quy hoạch tổng thể, cảnh quan môi trường, không gian kiến trúc, nội dung của công trình, năng lực của nghệ sỹ và điều kiện kinh tế, xã hội của địa phương. Vấn đề này cần có sự thống nhất về quan điểm, chủ trương đến công tác quản lý điều hành. Với một đất nước có diện tích không rộng, điều kiện kinh tế xã hội và năng lực sáng tạo, trang thiết bị kỹ thuật còn hạn chế như Việt Nam hiện nay thì tượng đài có nhân vật không nên cao quá 7m (trừ một vài tượng đài đặc biệt).

Chất lượng nghệ thuật tượng đài là mối quan tâm lớn nhất hiện nay. Tượng đài là công trình nghệ thuật điêu khắc có tính vĩnh cửu, đặt ở nơi công cộng, có tác động đến tư tưởng, tình cảm và nhận thức thẩm mỹ của nhân dân. Cần có những giải pháp để nâng cao chất lượng nghệ thuật của tượng đài.

Hội đồng nghệ thuật theo quy định làm tư vấn cho chủ đầu tư về nghệ thuật của công trình. Hội đồng nghệ thuật theo sát công trình từ lúc lựa chọn phác thảo, đến các bước như phóng phác thảo cao 1m2, phóng tỷ lệ 1/1. Vì nghệ thuật tượng đài là quá trình liên tục sáng tạo từ ý tưởng đến khi hoàn thiện tác phẩm nên hội đồng nghệ thuật là người theo sát tác phẩm cùng với tác giả để góp ý, sửa chữa, nâng cao đến khi hoàn thành tác phẩm tượng đài. Vì thế tham gia Hội đồng phải là những họa sỹ, nhà điêu khắc, kiến trúc sư có uy tín chuyên môn cao, có khả năng thẩm định, công tâm, khách quan và theo quy định trong Hội đồng phải có 2/3 là các nhà chuyên môn mỹ thuật, 1/3 là các nhà quản lý. Quy định như vậy nhưng thực tế có những hội đồng các nhà chuyên môn mỹ thuật không được 1/2 số thành viên, còn lại là đại diện Sở Tài chính, Sở Kế hoạch đầu tư, Sở Giao thông vận tải.v.v. Thậm chí một công trình tượng đài của Công an Cần Thơ có 100% hội đồng nghệ thuật là sỹ quan công an? Xin hỏi như vậy thì tư vấn nghệ thuật như thế nào? Việc hiểu về một công trình nghệ thuật cũng có nhiều vấn đề, đối với tác phẩm mỹ thuật một trong những yếu tố làm nên giá trị của tác phẩm là yếu tố độc bản không lặp lại, vậy mà tượng đài “Vì an ninh tổ quốc” đã được xây dựng ở Tuyên Quang được giới chuyên môn đánh giá là có chất lượng nghệ thuật trung bình lại được Ngành Công an nhân bản thành 05 tượng đài giống như vậy để đặt ở 05 địa phương khác?

Trong suốt những năm qua chúng ta mới chỉ quan tâm và xây dựng các tượng đài lãnh tụ, danh nhân, tượng đài chiến thắng, tượng đài tưởng niệm, chưa quan tâm đến những tượng đài văn hóa, nghệ thuật, phục vụ nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của nhân dân và làm đẹp cảnh quan môi trường kiến trúc vì thế gây cảm giác tượng đài vừa thừa vừa thiếu.

Về hình thức phong cách nghệ thuật, tượng đài hiện nay mới chỉ được sáng tác với một hình thức nghệ thuật duy nhất được sử dụng đó là phong cách hiện thực, các hình thức nghệ thuật khác của điêu khắc chưa được chấp nhận, ủng hộ triển khai vì thế gây cảm giác đơn điệu, nhàm chán về hình thức nghệ thuật.

Tóm lại, từ một số vấn đề trên chúng tôi đề nghị:

- Các địa phương tỉnh, thành phố cần triển khai ngay Quy hoạch tượng đài tại địa phương.

- Thực hiện đúng các quy định của Quy chế Quản lý xây dựng tượng đài, tranh hoành tráng (Phần Mỹ thuật), ban hành theo Quyết định số 05/2000/QĐ-BVHTT ngày 29/3/2000 của Bộ trưởng Bộ Văn hoá - Thông tin nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) và sắp tới là Nghị định của Chính phủ về hoạt động mỹ thuật.

- Tăng cường công tác quản lý nhà nước đối với các công trình tượng đài, để chỉ đạo và thực hiện đúng các quy định, quy trình về xây dựng tượng đài.

Với những đề nghị trên, chúng tôi tin tưởng rằng với sự quan tâm, chỉ đạo của các cấp chính quyền, đất nước ta sẽ có nhiều công trình tượng đài sâu sắc về nội dung tư tưởng, có giá trị thẩm mỹ cao phục vụ tổ quốc, phục vụ nhân dân.

                                          Vi Kiến Thành

Cục trưởng Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm

Phó Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam