Người dành cả cuộc đời cho mỹ thuật sơn mài

“Người ta đã quên chất sơn, quên đầu đề, quên hết để mà tưởng được sống giàu sang cạnh họa sỹ Nguyễn Gia Trí. Nhưng có thể nào đầu mối đó không khởi sự trong lòng họa sỹ?. Một cuộc lộng vũ có chừng mực. Ở đấy, phảng phất một mối yêu đương chung gì, yêu đương hay huy hoàng mà hàng ngày tôi cảm ơn. Thiêng liêng tuyệt đối vẫn theo tôi hưởng trong cuộc sống. Nên tôi phải cảm ơn anh. Anh gợi lên cho tôi phong phú và rõ rệt” 

                                                                                                                                                                              Nguyễn Đỗ Cung

Họa sỹ Nguyễn Gia Trí sinh năm 1908 tại huyện Chương Mỹ, Hà Đông nay thuộc Hà Nội. Ông mất ngày 26 – 6 – 1993 tại thành phố Hồ Chí Minh.

Nguyễn Gia Trí trúng tuyển Trường Mỹ thuật Đông Dương, khóa IV (1928 – 1933). Nhưng học một thời gian rồi ông nghỉ. Đến khóa VII (1931 – 1936) mới lại học tiếp rồi thi ra trường. Tác phẩm tốt nghiệp của ông là bức tranh lụa được Hội đồng thi đánh giá tốt. Nhưng rời ngưỡng cửa nhà trường, cái đẹp mà ông theo đuổi suốt đời lại không phải là tranh lụa. Trái lại là mỹ thuật sơn mài, dù cả hai đều là chất liệu truyền thống dân tộc được ngưỡng mộ. Năm 1954 dời Hà Nội vào Sài Gòn, ông sống và sáng tác cho đến ngày qua đời 1993. 85 năm tuổi đời, hơn 60 năm tuổi nghề. Ông đã để lại một gia tài nghệ thuật lớn gần 400 tranh hoàn chỉnh.

 Năm 1975, miền Nam hoàn toàn giải phóng. Đoàn công tác Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam vào thăm và làm việc với họa sỹ. Lâu ngày, kẻ Nam người Bắc gặp nhau thật vui mừng xúc động. Là người làm nghiên cứu, tôi hỏi ông về xuất xứ số tác phẩm, xu hướng và phương pháp nghệ thuật; nhìn nhận, đánh giá về mỹ thuật sơn mài Việt Nam của ông. Tương lai, triển vọng và ảnh hưởng của sơn mài Việt Nam với khu vực và quốc tế? v.v. Ông suy nghĩ và trả lời thật chân tình, cởi mở thẳng thắn như người anh em một nhà: “Lúc đầu tôi vẽ sơn mài như sơn dầu. Vẽ xong, tôi thấy bất tiện vì nó loáng. Do đó vẽ như sơn dầu thì trái. Phải tìm cách thoát ly cho sơn mài, như bỏ phối cảnh, dần tìm ra tường trắng, cây xanh rồi lại bỏ dần cả cách bắt chước sự vật thật. Vì thế mà sau này tôi thích vẽ trừu tượng. Cái chính là personnage (tạm dịch là con người, cá tính, tính cách). Rồi ông giải thích “Tôi làm nghề gọt kim cương. Cuối cùng hiệu quả để ngược để xuôi đều được trắng, sáng.” Giải thích về chất liệu kỹ thuật ông nói: “Làm sơn mài với vỏ trứng tôi thấy khó khăn vì nó không co giãn, thay đổi. Trái lại sơn thì co giãn thay đổi. Phải làm thế nào để chúng hợp nhau, khó ở chỗ vỏ trứng ở nền sơn. Ở nền đen thì còn dễ, vì đen với trắng ăn nhau. Vỏ trứng vốn gồ ghề. Người họa sỹ nhìn chỗ đó không tiêu được, nhất là đánh bóng. Phải làm thế nào để cho vỏ trứng biến vào sơn và sơn gắn vỏ trứng phải bền hơn sơn phủ ngoài vỏ trứng. Một khối rắn ở trong khối đó khó khắc phục. Lấy dẫn chứng bức bình phong tám tấm vóc lớn tôi vẽ “lá dọc mùng trong vườn” làm cho Dinh Bảo Đại ở Đà Lạt (khoảng 1938 – 1940) thời tôi còn trẻ chưa có kinh nghiệm (tranh hiện trong sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Hà Nội).

Trừu tượng, sơn mài của Nguyễn Gia Trí

Ông nhắc lại ý đã nói để nhấn mạnh: “Tôi vẽ ít khi để ý đến đề tài, đời sống của sơn mài không dính đến đời sống của con người. Phải tôn trọng nó. Ví như bức “Thiếu nữ và hoa phù dung”. Lúc đầu tôi vẽ bằng sơn, sau mới thếp vàng. Thành ra cả premier plan và deuxième plan (tiền cảnh và hậu cảnh) đều lồi cả. Thật vô lý. (tranh thuộc sở hữu của nhà sưu tập Đức Minh. Bản sao hiện ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam) Đến 3 bức “Vườn xuân Trung Nam Bắc” sơn mài cỡ lớn (14m². Kích thước 2m x 5m⁴) ở thư viện Sài Gòn (sáng tác năm 1969) là 3 bức đặc biệt thì tôi đã chú ý tới mouvement (sự chuyển động, biến đổi). Người giỏi thì thấy cái đẹp ở tầm cao, người không giỏi thì thấy cái đẹp vừa với mình.”

Về vấn đề bỏ đề tài trong tranh như ông nói, là thuộc giai đoạn sau này, từ thập niên 70 thế kỷ XX trở đi. Còn về trước, ông vẫn vẽ theo đề tài như đã tự sự “Tôi vẽ thường xoay quanh một số đề tài quen thuộc như: Đình chùa – cây cối – tĩnh vật. Tĩnh vật – đàn bà – cây cối – đình chùa – phong cảnh.”₁

Ông nói tiếp về kỹ thuật sơn mài Việt Nam với người ngoại quốc: “Nghề sơn mài theo tôi nghĩ người ngoại quốc không làm được. Vì họ sợ lở sơn và không có tính kiên nhẫn như ta. Ta làm được phần bởi chính những lý do ấy mà nó mang tính dân tộc độc đáo.” Với tương quan khu vực và thế giới, ông nói: “Sơn mài Nhật Bản ngày nay họ làm bằng máy tinh vi. Trái lại sơn mài Việt Nam làm bằng thủ công rất chậm và đắt. Do đó khó cạnh tranh với họ. Vì vậy, muốn vượt lên họ nghề của mình phải phát triển nâng lên nghệ thuật. Không đạt được nghệ thuật sẽ chết. Riêng về vật liệu ta phải làm bằng sơn tốt. Không dùng sơn non, sơn xấu. Vàng bạc phải dùng đúng tuổi – Vàng 10, bạc 10. Trước hết phải dè chừng với Trung Hoa và Nhật Bản. Đừng quên trình độ họ rất cao, thị trường của họ mạnh và rộng lớn”.       

Vườn xuân, sơn mài của Nguyễn Gia Trí

Nghệ thuật sơn mài Nguyễn Gia Trí được giới yêu nghệ thuật nhìn nhận như một hiện tượng độc đáo, hiếm hoi, sáng giá – Hiểu theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Năm 1990 UBND thành phố Hồ Chí Minh đã mua bức tranh “Vườn xuân Trung Nam Bắc” của ông giá 600 triệu đồng (tương đương 100.000 USD), ngoài ra rất nhiều bức tranh khác của ông luôn được săn đón bởi nhiều nhà sưu tập trong và ngoài nước.

Về nghệ thuật của ông, xin hãy nghe ít lời bình của cố danh họa - Nhà nghiên cứu Nguyễn Đỗ Cung, bạn đồng nghiệp khóa V (1929 – 1934) Mỹ thuật Đông Dương, khi xem triển lãm của ông: “Người ta đã quên chất sơn, quên đầu đề, quên hết để mà tưởng được sống giàu sang cạnh họa sỹ Nguyễn Gia Trí. Nhưng có thể nào đầu mối đó không khởi sự trong lòng họa sỹ?. Một cuộc lộng vũ có chừng mực. Ở đấy, phảng phất một mối yêu đương chung gì, yêu đương hay huy hoàng mà hàng ngày tôi cảm ơn. Thiêng liêng tuyệt đối vẫn theo tôi hưởng trong cuộc sống. Nên tôi phải cảm ơn anh. Anh gợi lên cho tôi phong phú và rõ rệt. Anh đã nói thực vì đã nghe mãnh liệt. Bằng tin tưởng sung sướng, tôi bay theo; Anh dùng rất nhiều cung bậc, tuy người bay trước tôi thật kỳ dị, thông minh. Nhưng dù thế nào anh cũng đã sống nên tôi mới không thể nào cưỡng nổi mà không tin ở anh. Sung sướng tôi thấy cả tôi.” ₂

Xem tranh Nguyễn Gia Trí giống như cuộc hội ngộ tâm linh, tính linh “để thấy” cái vô hình, chứ không phải đi tìm cái hữu hình như ông thường tự bạch: “Tôi tìm tòi và sáng tạo với tất cả linh tính, Không phải sáng tạo bằng mắt, bằng tay, mà gần như người mù sờ soạn, mò mẫm trong đêm tối để tìm cái đẹp. Như người mẹ mang thai không thể bắt con mình là gái hay trai, đẹp hay xấu, mà là cầu mong ở con người mình ở chính phúc đức và chính thể chất sẽ sinh ra đứa con lành lạnh đẹp đẽ.”₃ Đó là tranh Gia Trí, một huyền thoại của sơn mài Việt Nam.

Cả một đời người tận tụy với sơn mài, đi tìm cái đẹp để hiến dâng cho đời. Cuối cùng người nghệ sỹ ra đi lặng lẽ, bình dị. Nguyễn Gia Trí đã làm tròn trọng trách thiêng liêng của người nghệ sỹ đúng nghĩa. Ông xứng đáng được vinh danh. Lịch  sử văn hóa dân tộc sẽ tạc tên ông vào thế kỷ.

                                             T.T

Chú thích:

1. Trần Thức. Gặp danh họa Nguyễn Gia Trí sau ngày Sài Gòn giải phóng 1975. Mỹ thuật số 1 – 1989. Hội Mỹ thuật Việt Nam.

2. Nguyễn Đỗ Cung xem triển lãm của Nguyễn Gia Trí tại Triển lãm Thông tin. Thanh Nghị số 79 ngày 19/8/1944)

3. Nguyễn Trang. Hai thập kỷ duyên nợ với vua sơn mài. Văn nghệ công an. Số 202 (302) ngày 17/6/2013.