Người phụ nữ Việt Nam trong ảnh

Tháng 3 này, mọi người đều nhớ về những người mẹ, người chị, người vợ, những người đã tiếp cho chúng ta sức lực, mang vinh quang đến cho chúng ta, và sẻ chia với chúng ta bao khó khăn trong cả cuộc đời. Một ngày dành riêng cho họ quả là quá ít, nhưng cũng thể hiện lòng yêu thương, quý trọng của một nửa nhân loại trên trái đất này. Từ xưa đến nay, vẻ đẹp của người phụ nữ luôn là nguồn cảm hứng cho văn thơ, nhạc họa. Họ là niềm vui, nỗi buồn, họ là nguồn cảm hứng không bao giờ cạn kiệt cho các nghệ sỹ, trong đó có các nhà nhiếp ảnh. Robynne Peatfield, nữ nhiếp ảnh gia người Nam Phi đặc biệt ấn tượng với sự chịu thương chịu khó và nghị lực của những người phụ nữ Việt Nam. Chị chia sẻ: “Bất cứ nơi nào đi qua, tôi đều nhận thấy phẩm chất kiên cường của người phụ nữ Việt Nam.

Nụ cười chiến thắng Võ Thị Thắng

Không khó khăn nào đẩy lùi được họ, không bóng tối nào làm lu mờ nguồn sáng họ tỏa ra”. Nhiếp ảnh gia Trần Hồng đã có hàng loạt chân dung bà mẹ Việt Nam anh hùng sẵn sàng hy sinh những người quí giá nhất, người chồng, người con cho sự bình yên của đất nước này. Người phụ nữ Việt Nam trải qua bao thế hệ đã góp phần dệt nên những trang sử vàng chói lọi của dân tộc, họ trở thành những huyền thoại. Nhà nhiếp ảnh Phan Thoan có bức ảnh O du kích mà nhà thơ Tố Hữu đã đề tặng:”O du kích nhỏ giương cao súng/Thằng Mỹ lênh khênh đứng cúi đầu.../Ra thế! To gan hơn béo bụng / Anh hùng đâu cứ phải mày râu!”, đã trở thành biểu tượng của phụ nữ Việt Nam thời chống Mỹ.Trong chiến tranh, phụ nữ Việt Nam cống hiến rất nhiều và mọi mặt cho nền độc lập, thống nhất dân tộc. Từ các cuộc chiến tranh đó đã sản sinh ra những phụ nữ đảm đang, bất khuất, để lại danh tiếng cho các đời sau. Ký ức của nhiều người vẫn nhớ rất rõ sự kiện xảy ra ngày 2/8/1968. Trước Tòa án quân sự mặt trận vùng 3 chiến thuật của chính quyền Sài Gòn ở Long An, sau khi nghe lời tuyên bố bị kết án 20 năm tù, bà Võ Thị Thắng đã nở nụ cười, dõng dạc nói: “Liệu chính quyền của các ông có tồn tại đến 20 năm để bỏ tù tôi không?”. Hình ảnh ấy, nụ cười ấy đã làm chấn động cả thế giới và đi vào sử sách.  Nhà triết học và tâm lý học người Mỹ William James có nói: Không gì đứng vững được trước sự công phá của tiếng cười. Bức ảnh của bà do phóng viên người Nhật cách đây mấy chục năm đã có cái tên gọi “Nụ cười chiến thắng”, mà cố Bộ trưởng Ngoại giao Xuân Thủy, (Trưởng đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tại Hội nghị Paris) đã viết thành những dòng thơ:Kể chi hai chục năm tù /Ngày xuân phơi phới hẹn hò núi sông/ Mặt em như tỏa ánh hồng /Miệng em như tận đáy lòng nở hoa“Nụ cười Võ Thị Thắng sống mãi với dân tộc Việt Nam”.

O du kích nhỏ. Ảnh: Phan Thoan

Đó là dòng lưu bút của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã ghi trong sổ tang của bà ngày 23/8/2014 tại thành phố Hồ Chí Minh.Các cuộc chiến tranh sau này xuất hiện nhiều phụ nữ tiêu biểu trong khó khăn gian khổ. Họ là những con người gan dạ không quản ngày đêm và bom đạn, vừa lao động sản xuất, vừa sẵn sàng cho chiến tranh. Tinh thần của họ là “Ruộng rẫy như chiến trường, cuốc cày như vũ khí”, gồm có hàng vạn nữ nông dân và công nhân “tay cày, tay súng”, “tay búa, tay súng” làm nên một hậu phương vững chắc, trên ruộng đồng, công trường, nhà máy, xí nghiệp, hầm mỏ... Họ là: Người lao động, Người nội trợ và Người chiến sỹ. Những hình ảnh này thật đậm nét trong nhiếp ảnh Việt Nam.Tổng thư ký Liên đoàn phụ nữ dân chủ quốc tế trong chuyến đi nghiên cứu phong trào phụ nữ Việt Nam năm 1968 đã thốt lên: “Các chị giống như cây lau mềm mại, nhưng cây lau đó là bằng thép”. Nhận định của bà đã phản ánh hình thái độc đáo cũng như tính cách của người phụ nữ Việt Nam vừa mềm mại vừa cứng rắn. Và đây người nữ chiến sỹ giao liên, cô thanh niên xung phong được khắc họa khá đậm nét: vừa vui tươi hồn nhiên, vừa gần gũi, bình dị. Còn nữ dân quân Hà Thị Nhiên kéo xác máy bay Mỹ bên bờ biển Hải Thịnh, Hải Hậu, Nam Định  bóng ngả trên mặt nước thật hào hùng nhưng cũng không kém phần duyên dáng. 

Vá áo cho anh. Ảnh: TL

Bức ảnh dân quân Nghĩa Lâm, Nghĩa Hưng, Nam Định bắn máy bay Mỹ (1972), sau những phút thật dung dị mà kiên cường đó người phụ nữ lại trở về với cuộc sống đời thường trong bức ảnh “Vá áo cho anh”. Đặc biệt bức ảnh nữ dân quân ngoại thành Hà Nội đón con sau giờ trực chiến đã nói lên tất cả, trách nhiệm cũng như thiên chức của người phụ nữ Việt Nam, thật cao cả và cảm động. Cũng như bức ảnh “Niềm hạnh phúc” của Dương Thanh Phong chụp một gia đình nhỏ trong cabin một chiếc xe nhà binh còn loang lổ vết đạn bom. Dường như họ là một gia đình, người phụ nữ quấn khăn bế em bé ngồi trên một chiếc võng dù, người đàn ông quì gối vẻ mặt bịn rịn, trong tay là một nhúm hoa dại, bên cạnh là khẩu súng, là một quan sát và ghi nhận tuyệt vời của nhà nhiếp ảnh để nói lên hai mặt của cuộc đời: Chiến tranh và hòa bình, nỗi đau và niềm hạnh phúc. Một cái nhìn mang tính triết lý trong cuộc đời thường!Trước những tác phẩm của người nghệ sỹ người ta có một cảm xúc mạnh mẽ của cái đẹp, khiến người ta phải nhìn lại với một góc nhìn mới của nghệ thuật. Nhiều bức ảnh rất ấn tượng về màu sắc và bố cục, hài hoà trong cái hiện đại và truyền thống, tạo được dấu ấn cho người xem, tạo được sự nhắc nhở tới cái đẹp mà ai đó đã lãng quên trong cuộc sống bộn bề công việc. Vũ Ba với “Ánh sáng cuối đường hầm” đã cho ta bao điều phải nghĩ suy về nét đẹp trong chiến tranh ở người phụ nữ, về tình yêu, sự hy sinh, về khát vọng của con người. Có những điều không giải thích được và chỉ cảm thấy hạnh phúc và rung cảm, nó như một cảm hứng sáng tạo vượt trên khuôn hình tác phẩm. Người phụ nữ Việt Nam không chỉ giỏi việc nước mà còn đảm việc nhà. Dù ở vai trò nào, họ đều toát lên vẻ đẹp của đức tính cần cù, chịu thương, chịu khó, chăm lo vun vén cho cuộc sống gia đình, nhưng vẫn đầy nữ tính. Những hình ảnh thiêng liêng ấy được thể hiện trong cuộc sống đời thường, lao động, sản xuất, sinh hoạt tín ngưỡng, lễ hội...

Niềm hạnh phúc. Ảnh: Dương Thanh Phong 

Nét xưa. Ảnh: Kim Sơn

Cô gái bên cửa sổ. Ảnh: Kim Sơn

Bên cạnh những ca khúc ngợi ca người phụ nữ trong chiến đấu và trong lao động sản xuất, nhiều tác phẩm còn miêu tả về người mẹ, người vợ, người yêu nơi hậu phương, làm hoàn thiện và rạng rỡ hơn hình ảnh người phụ nữ Việt Nam. Đến với tác phẩm ảnh về người phụ nữ dân tộc thiểu số, người ta lại được đắm chìm trong không gian của sắc màu rực rỡ của trang phục... Ở đó, người phụ nữ hiện lên với những vẻ đẹp dung dị, mộc mạc. Hầu hết các tác giả đều ghi lại khoảnh khắc rất tự nhiên của những người phụ nữ, những cảm xúc thăng hoa hay lặng thầm trong chiều sâu người vợ, người mẹ cũng như sự hồn nhiên của các cô thiếu nữ tuổi dậy thì…Có những khi hoài cổ nhà nhiếp ảnh lại đắm chìm vào sự hoài cổ như “Nét xưa” hay “Cô gái bên cửa sổ” của Kim Sơn. Có những lúc lại khỏe khoắn, mạnh mẽ đầy sức sống nhưng rất dung dị như “Người đàn bà Tây Nguyên” của Ngô Dư. Hay “Thôn nữ” của nhà nhiếp ảnh Vương Hòa. Một bức ảnh đẹp không chỉ có hình khối, màu sắc mà trong đó còn là cả một chiều sâu văn hóa. Xuyên suốt lịch sử giữ nước và xây dựng đất nước, người phụ nữ Việt Nam có vai trò hết sức quan trọng. Dù trong hoàn cảnh nào, thời đại nào thì người phụ nữ cũng là hậu phương và tiền tuyến vững chắc. Ngày nay, đất nước đang trong thời kỳ phát triển và hội nhập, vai trò của người phụ nữ vẫn giữ một vị trí quan trọng. Nhìn chung, có thể nhận thấy các nhà nhiếp ảnh đã khắc họa một cách chân thực, xúc động hình tượng người phụ nữ ở hai mảng chủ yếu: trong chiến đấu, lao động sản xuất và người mẹ, người vợ, người yêu nơi hậu phương. Trong lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc, hình ảnh đẹp đẽ, rực rỡ của người phụ nữ Việt Nam là biểu tượng của niềm tin, tình yêu và sự thủy chung, là tượng đài vô song, vĩnh cửu trong lòng mỗi người dân đất Việt.

N.T

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 3/2016)