Nguyễn Nguyên Hà - Thái Nhật Minh và những gợi ý mới cho dòng gốm tác giả

Từ ngày 5/5 đến 11/5/2017, tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (66 Nguyễn Thái Học, Hà Nội) diễn ra triển lãm gốm đương đại của hai nghệ sỹ điêu khắc Nguyễn Nguyên Hà (1966) và Thái Nhật Minh (1984). Tuy sinh ra ở hai thế hệ khác nhau, nhưng mối đồng cảm nghề nghiệp đã đưa họ song hành trên con đường nghệ thuật. Và những sáng tạo của họ trên gốm của họ đưa ra những gợi ý thú vị cho sự phát triển của chất liệu truyền thống này…

Không gian trưng bày triển lãm gốm của họa sỹ Nguyễn Nguyên Hà

1.Nước ta có truyền thống làm gốm sứ lâu đời. Các làng nghề nổi tiếng một thời ở phía Bắc Bộ thời trung – cận đại như Bát Tràng, (Gia Lâm), Chu Đậu, Cậy (Hải Dương), Thổ Hà, Phủ Lãng (Kinh Bắc), Đông Triều (Quảng Ninh), Hương Canh (Vĩnh Phúc), Quế Quyển (Hà Nam). Tại Trung Bộ có các làng  gốm Phước Tích (Huế), Thanh Hà (Hội An), Bàu Trúc (gốm Chăm Ninh Thuận). Tại Nam Bộ có gốm Biên Hòa, gốm Cây Mai, gốm Lái Thiêu, Vĩnh Long… Một số dòng gốm cổ truyền đạt tới đỉnh cao ngay trong thời trung đại như gốm Chu Đậu đã thất truyền do binh lửa của chiến tranh phong kiến. Bước vào thời hiện đại, một số dòng gốm và làng nghề gốm đã mãi đi vào dĩ vãng, chỉ còn lại tên gọi như Cây Mai, Phước Tích, Thổ Hà. Còn lại đa số hoạt động cầm chừng trước sự cạnh tranh đồ vật thay thế của thời đại “nhôm, nhựa, cao su”, nếu không có sự chuyển mình và tiến lên phát triển gốm công nghiệp, với các dòng gốm mỹ nghệ và gốm xây dựng. Nhưng dù vậy gốm cổ truyền, dù nung nhẹ lửa hay cao độ trở thành sành, sứ, phải đến khi có các nghệ sỹ đương đại chạm tay đến, mới có thể thực sự chuyển mình, trở thành một chất liệu chuyên chở những nét của đời sống hiện sinh, mang giá trị nghệ thuật và thương mại cao.

Sâu I, gốm, 2017

Nghệ sỹ Nguyễn Nguyên Hà là tên tuổi trưởng thành sau thời Đổi Mới, những năm 1990. Tuy sáng tác không nhiều, nhưng mối nợ nhiều hơn duyên với điêu khắc làm cho sáng tác nào của nghệ sỹ đưa ra cũng mất nhiều thời gian, chắt lọc khối tinh tế, và trước đây, ở các kỳ cuộc có giải thưởng, tác phẩm của anh hay đoạt giải cao.

Loạt điêu khắc đất nung lần này anh đưa ra chỉ 8 tác phẩm, nhưng được “ngâm tẩm” làm mất ba năm, gợi hứng trên chủ đề chân dung con người và côn trùng, cũng là cuộc chơi tương phản mạnh giữa đất nung và thép uốn, một thứ thì cứng xiết lạnh, một thứ thì mong manh dễ vỡ. Ở loạt ba chân dung đàn ông, đàn bà, trẻ con… tác giả dùng thép sợi inox “chụp” lên một phần hoặc cả khối, xiết hằn cả vào khối chân dung đàn ông bằng thép phi cỡ lớn uốn quanh như một cái “vòng kim cô” nhiều cảm khái thân phận. Ở loạt chân dung côn trùng, anh dùng khối tứ diện có chóp, khối hình trứng phát triển bề mặt và phát triển ra hai chiều ngang, dài 1,1 mét, cao và ngang 40cm. Tạo thành những “con vật” kỳ dị, nhưng không dễ sợ mà gây niềm thích thú, làm người xem liên tưởng tới những loài côn trùng thời tiền sử. Theo cách bày biện của tác giả, thì loạt chân dung có hình khối người, gây cảm giác mất tự do, chèn ép, giới hạn, khổ sở, mệt mỏi và bó buộc. Thì đối ngược lại, những khối tượng côn trùng lại bung phá, phát triển thoải mái và thích thú. Đó cũng là câu hỏi, hay một sự ẩn dụ của tác giả nêu ra một điều gì đó về sự tương phản giữa thân phận con người trong nghịch cảnh nhiều điều bị bủa vây, với sự tự do của đời sống thiên nhiên, hay tựu trung là các giống loài khác. Con người ta cho rằng ta tiến hóa hơn, văn minh và làm chủ thế giới này, nhưng liệu chúng ta thực sự có sung sướng, hạnh phúc, đơn giản hơn chỉ so với chú chó mà chúng ta ngày thường dắt đi dạo, hay một con sâu bò trên lá buổi sáng ta uống cà phê nhìn thấy không? Đó là một câu hỏi vu vơ cố hữu, chạm được đến sâu thẳm tâm hồn con người, mà chỉ bằng nghệ thuật, ta mới dò thấy được…

Loạt gốm nung có nhiều tính điêu khắc này của Nguyễn Nguyên Hà hoàn toàn có thể dịch chuyển được sang các chất liệu bền vững khác, như đá, đồng, inox. Tuy nhiên, ở trên chất liệu gốm nung nhẹ lửa (dưới 1000 độ), nó cho ra một mầu nâu đỏ ấm áp, và một bề mặt duyên dáng gợi cảm riêng của đất qua lửa dù nhẵn hay ráp, không gì thay thế được.

2.Không chỉ những dòng gốm cổ truyền như vừa kể ở trên mất đi theo sự sinh - diệt của thời gian, mà cùng theo đó là cả tư duy, cuộc sống, ước mơ của những thế hệ người Việt cũng đã trôi qua đi theo… Ý thức trước sự thay đổi đó, Thái Nhật Minh đã làm một cuộc du ngoạn để “tái phát hiện” giá trị gốm trong ký ức bằng cách làm gốm tương tác theo tính chất của một dự án nghệ thuật đương đại. Anh trở về làng Hương Canh (Bình Xuyên, Vĩnh Phúc), gần Lập Thạch quê anh, nơi có một dòng gốm sành không men lâu đời tới 300 năm, từng một thời phát triển rực rỡ trong lịch sử để cung cấp gốm gia dụng cho cả xứ Đoài và ngược cả lên Tây Bắc. Nhưng dòng  gốm gia dụng dân gian ở đây cũng đang từ từ dần biến mất. Thái Nhật Minh cho biết, khi anh tìm đến lò gốm của nghệ nhân cao tuổi Trần Văn Hải, xóm Lò Cang của làng Hương Canh, thì nghệ nhân rất ngạc nhiên với ý tưởng cộng tác làm những đồ gốm xưa của nghệ sỹ. Đến ngay những cái tên gọi đồ gốm theo cách của người xưa nghệ nhân cũng mãi mới nhớ  ra như: Bìm, Chĩnh giắt, Thóng (Thóng bằng, Thóng lá) Cóc (Cóc tít, Cóc tỵ, Cóc đấu) Chậu đậu, Bát hùa, Thơi.. Hóa ra sự biến mất của đồ vật còn kéo theo sự biến mất của ngôn ngữ, danh từ cổ. Nghệ nhân “chuốt” gốm đúng theo dáng đồ xưa, nghệ sỹ chỉ “thêm thắt” một chút là hình tượng con chim “lồi” đầu và đuôi ra trong dáng gốm, mang ước mơ bay lên từ điểm tựa truyền thống (Thái Nhật Minh còn có biệt danh “Minh chim” bởi anh có nhiều tác phẩm điêu khắc khởi hứng từ hình tượng loài chim). Gốm được nung ở độ lửa trên 1200 độ theo truyền thống bằng củi và than bùn và biến thành gốm sành. Tuy không men, nhưng chất đất biến thành sành và toát ra mầu đen ánh của oxit sắt, gõ kêu cang cang như chuông. Sau đó, Thái Nhật Minh gia công điểm xuyết thêm một số nét tinh trên bề mặt gốm thô. Và nét gia công cách tân nhất để biến một đồ gốm thô gia dụng thành một tác phẩm nghệ thuật có thể bày chơi, là anh dùng bạc lá thếp vào trong lòng tất cả các đồ vật, có đồ thì sơn phủ cánh gián lên bạc. Nghệ sỹ nói rằng anh làm điều đó để gợi nên cảm giác đó là những “hũ vàng, hũ bạc” đựng giá trị ký ức…

Tìm về ký ức của Thái Nhật Minh, kích thước đa dạng, sành Hương Canh và bạc lá, dây thừng, 2017 (sắp đặt trong không gian Bảo tàng Mỹ thuật)
Ảnh: Linh Chi

Thái Nhật Minh cho biết rằng 48 tác phẩm gốm Hương Canh tái sinh trong hơi thở mới này có tên là “Tìm trong ký ức”. Và đây chỉ là chương đầu đầu tiên trong một dự án cá nhân dài hơi đi tìm về các làng gốm cổ truyền, và cùng tương tác. Một nghệ sỹ trẻ thì có mong muốn truyền hơi thở đương đại vào gốm xưa. Một nghệ sỹ trung niên thì chăm chú tạo hình cổ điển, ẩn giấu những tâm sự muôn thuở trên một vật liệu phù du như gốm nung. Điều đó xác định ý nghĩa của triển lãm gốm Nguyễn Nguyên Hà, Thái Nhật Minh trong sự phát triển của gốm cổ trong không gian hiện đại. Cũng như sẽ có những gợi ý, cảm xúc không nhỏ đến những người đam mê sáng tác, hay sưu tầm dòng gốm nghệ thuật, in đậm cá tính tác giả.  

V.L