Nhà Nhiếp ảnh Nguyễn Hữu Bảo, tính phát triển cao hơn tính sáng tạo

“Ký ức làng” là triển lãm cá nhân lần thứ 4 của nhà nhiếp ảnh Nguyễn Hữu Bảo với 60 ảnh đen trắng, phóng cỡ 30x45cm, ảnh chụp từ năm 1993 đến 2013, diễn ra tại Hà Nội tháng 10 vừa qua. Không phải là dạng ảnh nghệ thuật kiểu fiap, không phải là dạng ảnh thông tấn, báo chí, mà ảnh của Nguyễn Hữu Bảo là ảnh của ký ức, của tiếng nói riêng tư từ nội tâm tác giả…

Các bức ảnh của Nguyễn Hữu Bảo  (sinh năm 1952, đã từng tổ chức các triển lãm cá nhân “Australia, vừa chạy vừa chụp”, “Các làng nghề truyền thống”, “Thành đô yêu dấu”) bảng lảng một nỗi buồn khó gọi tên. Nó như gương mặt tâm trạng của chú bé  bưng bát cơm ở “Cửa biển Thuận An”, ở dáng cong lưng kéo trâu của cô bé trong “Lô cốt thời Pháp thuộc bên quốc lộ 5”… hay dáng con chó buồn thiu nhìn xa xăm “Phà sông Đáy”…Có những khoảnh khắc trở nên đắt giá theo thời gian như ca sỹ Y Moan biểu diễn giữa buôn làng, hay gương mặt của một cô gái đặc sệt chất thôn nữ làng quê Bắc Bộ. Có những tác phẩm giàu tính tạo hình, ánh sáng của hội họa như “Nắng trong chùa’ (Song thọ), “Trong nhà thờ họ”, hay mang tính ẩn dụ như “Tương phản”.Trong đó, tôi đặc biệt ấn tượng với bức chân dung “Ni cô chùa Trăm gian” với cắt cúp mạnh mẽ, đặc tả cận cảnh đôi mắt của chú bé mở to nhìn cuộc đời. Chú bé tựa vào ni cô nhìn ngang với ánh mắt mông lung của một trạng thái chưa có lời giải. Bức ảnh đen trắng  này thục sự là một tác phẩm xuất sắc lột tả tính cách nhân vật và gợi mở những câu hỏi sau khuôn hình. Và cuộc trò chuyện với Nguyễn Hữu Bảo tại quán cà phê ngay gần nơi anh triển lãm , phố Bát Sứ (HN).
Tại sao lại gọi là ký ức, thưa anh?

 Vì ngày hôm qua là ký ức, đó là những cảm xúc kéo dài của tôi. Làng quê Việt Nam thật mênh mông,  nhưng tôi  khép góc nhìn, thường là góc hẹp,  trung, cận, với con người là trung tâm cảm xúc, cộng thêm một vài  ảnh phong cảnh,  chứ không đi sâu vào kiến trúc làng quê.

Nắng trong chùa

 
Con người quê gợi cho anh cảm xúc gì?Họ rất đa dạng, từ trẻ tới già. Lúc nhìn lại ảnh, tôi chợt nhận ra, người phụ nữ choáng ngợp trong triển lãm, khuôn mặt phụ nữ biểu lộ rõ, từ cô gái trẻ đến em bé, bà già. Những thân phận phụ nữ đóng đinh trong cuộc đời, hút ống kính của tôi vào những trạng thái cảm xúc.Những phụ nữ miền quê đi vào ống kính của tôi một cách vô thức,  đọng lại những tâm trạng. Thân phận những người đàn bà chịu đựng ngay khi đi lễ hội.Sự chịu đựng không phải là bị động mà mang tính tự nguyện. Phụ nữ hy sinh tất cả cho những thành công, thành đạt của chồng con, lấy điều đó làm hạnh phúc.  Sự hy sinh, thiệt thòi của họ là quá lớn, và thái độ ca ngợi sự hy sinh của họ như nhiều người đã làm,  tôi không tán thành. Họ không đáng phải chịu như thế!Anh chụp ảnh với tâm thế nào?Khi chụp, đầu óc rỗng tuếch. Tôi đã mất hơn 10 năm để thay đổi tư duy. Không đi chụp ảnh mà đi chơi mang máy ảnh, bắt gặp một cái gì đó, cảm xúc ùa ra làm bệ đỡ cho cú bấm máy của mình. Và đi chơi đem lại cho tôi nhiều bức ảnh thích hơn. Tôi không quan niệm đi chụp ảnh là một công việc. 

Vậy thì quan niệm nghệ thuật của anh?

 Tôi không có khái niệm nghệ thuật trong nhiếp ảnh. Như nhà nhiếp ảnh lão thành Quang Phùng từng nói với tôi: Không nên gọi ảnh là ảnh nghệ thuật, mà cái gọi là ảnh nghệ thuật thực chất là ảnh kỹ xảo. Tôi thấy đúng.Tính phát hiện trong ảnh cao hơn tính sáng tạo.Hiện thực là yếu tố hàng đầu, phải tôn trọng. Tôi tối kỵ với việc dàn dựng lên một hình tượng. Lấy hiện thực ghi lại nếu được chắt lọc trong ý thức, khoảnh khắc để phản ảnh một điều gì đó để dựng lên hình tượng thì tôi thích hơn. Nhiếp ảnh khác với hội hoạ. Ánh sáng và bố cục chỉ là phương tiện,  thượng tầng là cảm xúc. Là ái ố, hỷ nộ… không phải là sự rung cảm theo lối thi ca thuần túy. Tôi chụp cho tôi, một hiện tượng xã hội, một không gian có tôi trong đó thì tôi mới chụp. Ngoài ra, tôi vẫn  làm ảnh báo (Tạp chí lịch sử “Xưa và nay”), ảnh cho gia đình, ảnh kỷ niệm. 

Ni cô chùa Trăm Gian

Điều làm gì anh xót xa nhất?

Nếu có xót xa là về phận người quê do điều kiện kinh tế, thông tin có những cái thật thà, hồn nhiên đến thiệt thòi. Dân trí có độ vênh lớn giữa nông thôn và thành thị.  Tôi nhớ mãi  câu nói của một nhà sử học người Thụy Điển: so sánh 2 quốc gia phải so sánh 2 nông thôn và để thấy sự phát triển và bền vững của chất lượng sống. Nếu chỉ làm đẹp một thủ  đô và lấy nó làm đại diện thì nó chỉ mang tính minh họa.Một quốc gia phát triển  là độ chênh giữa nông thôn và thành thị giảm thiểu ở mức tối đa nhất, giá trị con người được đề cao. 

Vì sao anh là người Hà Nội gốc mà thích chụp làng?

 Giai đoạn ám ảnh tôi về nông thôn là giai đoạn tôi đi sơ tán (1965, 1967) hồi tôi 13-16 tuổi. Hình ảnh  làng quê nhập vào tôi, không dứt bỏ được.Làng quê tôi vẫn còn mái tranh, lũy tre làng, thôn nữ áo cánh nâu, bà già áo tứ thân truyền thống... điện không có, cách Hà Nội 15 km, đi đâu cũng thấy đường nét của một làng quê Bắc Bộ.Những hình ảnh đó cứ ám ảnh trong tôi ngay khi tôi học nước ngoài. Hình ảnh làng quê châu thổ sông Hồng lan sang vùng Tây Bắc, Đông Bắc, các làng biển, buôn làng Tây Nguyên, nhưng hơi thở của nền văn hóa lúa nước  vẫn bao trùm lên và gần gũi.Mảng đề tài lớn nào mà anh đang theo đuổi? Tôi không theo đuổi những đề tài  lớn nào mà chỉ chụp theo những cảm xúc ngẫu hứng. Không đặt ra một trách nhiệm nào lớn lao, mà như một người đãi cát tìm vàng, rồi tập hợp, biên tập lại thành một câu chuyện… Còn ngay từ đầu đặt ra một cái gì lớn thì nó khiên cưỡng.  Triển lãm làm tôi hạnh phúc vì nhiều người  đồng cảm, chia sẻ với tôi, và tôi coi như một giải thưởng, một chất đô-pinh thúc đẩy cho dòng chảy nhiếp ảnh của mình. Người không thích ảnh tôi cũng  làm tôi tự kiểm tra lại mình, tự điều chỉnh mình. Xem lại những bước đi, ngã thì không nhưng loạng choạng thì có và phải điều chỉnh.Tự điều chỉnh lại mình là khó, nhưng nếu bằng lòng với bản thân là mình đã hạ vũ khí rồi. Một  họa sỹ  nói với tôi: ảnh Bảo có ưu điểm cũng là  nhược điểm: bố cục không cãi được, chặt chẽ quá làm mất đi sự khoáng đạt.Tôi ngẫm lại có phần đúng.Tôi điều chỉnh lại để bố cục chuẩn xác nhưng vẫn có độ thoáng đạt. Ngoài khuôn hình ra người xem còn liên tưởng đến bên ngoài khuôn hình. Và đó là điều tôi đang vật lộn với nó.

Một quán nước

Tại sao anh không chụp những vấn đề đương đại?

 Có làm. Nhưng trong tinh thần báo chí nhiều hơn, vì tôi là phóng viên tạp chí “Xưa và nay”. Hình ảnh tôi mang hơi thở dĩ vãng nhiều hơn.
Anh có xem nhiều ảnh của các tay máy trẻ không và anh thấy gì? Tôi không có điều kiện xem nhiều ảnh các bạn trẻ. Nhưng có một số bạn trẻ hỏi tôi và có cho xem ảnh. Nhìn vào các bạn trẻ, thấy một niềm say mê, khát khao lớn nhưng thiên về say mê cơ học, hơn là tâm can mình. Một hình ảnh đẹp không có câu chuyện gì chỉ là một bức ảnh “xinh” không đẹp. Như một người con gái đẹp là phải có duyên, xinh chỉ là một bộ phận của cái đẹp.Ảnh đẹp về duy mỹ thuần túy, mà không có ý tứ gì, người xem ra khỏi phòng triển lãm là quên ngay, chẳng nhớ gì nữa. Cái đó không thể gọi là tác phẩm.Tuy nhiên đã có những bạn trẻ hình thành nên một tư duy sáng sủa, rõ ràng như cô gái Maika Elan chụp về người đồng tính ở Việt Nam, giành giải báo chí thế giới. Tôi là một kẻ cực đoan trong quan hệ đồng giới nhưng xem ảnh của Maika đã làm thay đổi quan niệm trong  tôi. Một bộ ảnh đạt tới ngưỡng hiệu quả thì nó có sức mạnh như thế nào.Hay bộ ảnh khác của Maika mà tôi xem trên tạp chí Đẹp, thấy rõ cô chụp bằng máy tồi, kỹ thuật không có gì nhưng mỗi ảnh  đều có hồn vía trong đó. Và chùm ảnh về thời trang của Maika chụp là  ấn tượng nhất trong số các bộ ảnh thời trang tôi đã xem.Các  bạn trẻ đã mang lại cho tôi một làn gió mới mà tôi đã bị mất đi qua năm tháng. Đó là sự hồn nhiên. Tuy nhiên, các bạn trẻ cũng nên lưu ý: Một bức ảnh tốt là làm người xem suy nghĩ về nó và tìm cách đọc được mặt sau của bức ảnh.
Nhiếp ảnh có tiếng nói trong lòng anh như thế nào? 

Nhiếp ảnh như một liều thuốc an thần!

V.V

(Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 10/2015)