Nhiếp ảnh cần một sự đột phá mạnh mẽ

Nhiếp ảnh việt nam với cái nhìn tổng quan

Từ sau nhiếp ảnh thời chiến tranh, ở Việt Nam có ít những bộ ảnh gây ấn tượng mạnh trong xã hội. Nhìn vào các cuộc thi và triển lãm ảnh trong nước ta thấy rõ ràng sự sáng tạo rất ít, có thể nói là dậm chân tại chỗ, cái nhìn hầu như không thay đổi. Hiện nay, trong khi hội nhập và phát triển đã du nhập nhiều luồng, nhiều phương pháp tiếp cận mới trong nhiếp ảnh thì nhiều năm chúng ta co cụm trong khuôn mẫu của FIAP, một tổ chức nhiếp ảnh nghiệp dư của thế giới (theo họ tự khẳng định). Sau những thành công không thể phủ nhận của nhiếp ảnh chiến tranh, của công cuộc xây dụng XHCN ở miền Bắc thì là cái gì đây? Câu hỏi không có lời giải đáp? Phải chăng là những bộ ảnh được FIAP trao giải về những người già ở vùng dân tộc lạc hậu, làn da đen đủi nhăn nhúm, ánh mắt vô vọng, hay những bức ảnh kỹ thuật số lắp ghép để người ta tự nhận là rất gần với hội họa mà chẳng bao giờ có thể là hội họa được cả!

Nhiều nhà nhiếp ảnh tâm huyết có vẻ ưu tư. Đứng ở trụ sở nhiếp ảnh mới có người cảm thán rằng: Mừng thì mừng thật khi nhiếp ảnh đã có Trung tâm lưu trữ ảnh quốc gia hoành tráng. Nhưng ngoài những bức ảnh đã góp phần làm nên danh hiệu anh hùng của cả Hội Nhà Báo mà TTXVN góp phần không nhỏ và cả Hội NSNAVN (những bức ảnh mà tôi gọi là 2 trong 1 - tức là xuất thân từ báo chí, được công nhận là nghệ thuật) thì cả một khoảng thời gian dài sau đó ta sẽ lưu trữ cái gì. Chẳng nhẽ là một loạt các tấm ảnh giả, mà được ta tạo ra không phải trong khoảnh khắc thăng hoa của người nghệ sỹ trước hiện thực cuộc sống muôn màu, mà là trong phòng kín giả định với phần mềm Photoshop? Những bức ảnh mà đã có người ví von là ảnh “Xác ướp” bởi nó cứng nhắc và vô hồn.

Phải chăng nhiếp ảnh của chúng ta đang đi không định hướng? Những sáng tạo có giá trị đúng nghĩa ngày càng lùi xa vào dĩ vãng, thay vào đó, thảm họa nhiếp ảnh quanh quẩn với mấy chủ đề lập lại, khai thác đề tài giản đơn, phiến diện và hời hợt. Sáng tác, tác phẩm tạo nên sự phát triển tích cực cho đời sống nhiếp ảnh gần đây thật hiếm hoi. Vấn đề tư duy cũ, lạc hậu và đi vào lối mòn cũng phải nói đến cái định hướng nhiếp ảnh của chúng ta lâu nay lấy tiêu chí của FIAP là mục tiêu lớn duy nhất. Nó ăn sâu vào tới mức có vị lãnh đạo vừa mới khởi xướng mở rộng để đổi thay thì nhận được sự phản đối quyết liệt.

Ảnh Phúc Tân kêu gọi trả thù của Vũ Ba, là một trong những bức ảnh đánh thức lương tâm

Nhiếp ảnh cũng phải không ngừng học hỏi

Nghệ thuật như đại dương bao la, càng đi càng thấy mình nhỏ bé, càng đi càng thấy nó biến ảo vô cùng và không ngừng chuyển động, không bao giờ là bất biến. Trong lĩnh vực nghệ thuật đi tìm cái mới không đơn giản dù người ta đang đứng ở cái nôi của nền văn minh nhân loại, trên mảnh đất đang phát triển hay còn hoang sơ nào đó trên trái đất này. Bởi vậy những nhà nhiếp ảnh cố gắng hiểu, nắm bắt, hòa vào cái đại dương của nghệ thuật mênh mông bao la kia, đồng điệu với cái kỳ ảo của nó tạo nguồn cảm hứng cho các nghệ sỹ để tìm ra các giá trị mới là điều thiết thực.

Có những người nói rằng cần tạo ra cái mới trong nghệ thuật. Tôi thường băn khoăn về cái gọi là “tạo ra”, nhất là trong nhiếp ảnh: Tạo ra hay đi tìm và phát hiện cái mới? Tạo ra thì dễ với phần mềm photoshop. Đa số các nghệ sỹ tạo ra cái mới bằng phần mềm này chứ không bằng con đường tư duy để nắm bắt, cái cơ bản nhất để nhiếp ảnh của chúng ta được công nhận là nghệ thuật. Đây là một vấn đề cần bàn thảo, bởi nhiếp ảnh vốn gắn liền với hiện thực của cuộc sống. Nhưng môi trường sống hiện nay lại có cuộc sống thực và cuộc sống ảo, dù ai đó có chấp nhận hay không nó vẫn tồn tại. Cuộc sống ảo được tạo ra từ cách mạng công nghệ mà giới nhiếp ảnh tiếp nhận nó như một cứu cánh cho sự bế tắc của riêng mình và coi nó như một phép màu.

Hoạt động của nhiếp ảnh ngày nay lại không chỉ giới hạn ở trong nước, mà nó đã vươn ra nước ngoài, tham gia vào đời sống nhiếp ảnh ở quốc tế. Sự trộn lẫn các phong cách, sự không hiểu biết thấu đáo tình hình nhiếp ảnh quốc tế đã đưa đến những nhận định không chính xác về các xu hướng nhiếp ảnh, vì thế nghệ thuật nhiếp ảnh cũng khó có điểm tựa để đánh giá một cách chuẩn mực. Định hướng nhiếp ảnh của chúng ta lâu nay lấy tiêu chí của FIAT là mục tiêu lớn duy nhất lại là rào cản cho việc hội nhập và phát triển nhiếp ảnh nước nhà.

Nếu nhiếp ảnh trước đây phần lớn tập trung vào nội dung ghi chép trung thực, thì giờ đây nhiếp ảnh đã tham gia vào hầu hết các lĩnh vực nghệ thuật tạo hình nói chung với những sự biến ảo mới mẻ. Bản thân nghệ thuật nhiếp ảnh dính tới nhiều chuyên ngành khác nhau như mỹ học và triết học, việc tiếp cận với nhiếp ảnh cũng gợi nhiều ý tưởng về sự tiến bộ của xã hội, cũng như mặt phản ánh những khía cạnh tâm lý của con người, những cảm xúc thẩm mỹ. Việc khái quát những tư tưởng mỹ học làm nhiếp ảnh phong phú thêm về mặt nội dung và hình thức. Trau rồi mỹ học là cần thiết, nhưng đối với nhiều nhà nhiếp ảnh xuất thân từ nhiếp ảnh phong trào bấy lâu nay không được tiếp cận một cách chính thống cũng nên có nhiều sai lệch trong thẩm mỹ.

Việc nhiếp ảnh thị trường thâm nhập vào lĩnh vực nghệ thuật cũng gây cho sự phát triển nghệ thuật theo hướng thực dụng. Nhiếp ảnh có tính tạo hình cao, nhưng tư duy ít cũng dẫn đến sự lặp lại, ngộ nhận về nghệ thuật, dẫn tới những lối mòn trong sáng tác, những thị hiếu không lành mạnh. Tôi lấy ví dụ thứ nhất là “Ảnh nude để bảo vệ môi trường” của Ngọc Quyên, hay Diệp Lan Anh... Phương pháp và phong cách này thế giới người ta đã chụp nhiều, người ta thường gọi nó là “Ảnh nude trong thiên nhiên”. Họ diễn tả và so sánh vẻ đẹp của người thiếu nữ và với những đường nét tạo hình của thiên nhiên hoang sơ, nhắc nhở con người không chỉ biết tận hưởng mà còn phải bảo vệ, không làm tổn hại đến những cái đẹp mà tạo hóa ban tặng. Những người cầm máy của ta cũng chụp và đưa lên mạng, nhưng thiếu kiến thức mỹ học, thiếu sự hiểu biết và với một ý đồ không rõ ràng, minh bạch nên trở thành phản cảm, đến nỗi nhiều độc giả phải thốt lên: Chưa thấy ai được cổ vũ bảo vệ môi trường mà chỉ thấy toàn ám ảnh bởi những hình ảnh thiếu vải.

Gần đây nhất bức ảnh gọi là “Nude để thiền”, phía trước trong ảnh là nhà sư ngồi thiền, còn cô gái khỏa thân leo lên vách đá trên đầu, của Thái Nhã Vân lại càng khủng khiếp hơn. Phải nói đó là một cách tư duy thô thiển về loại hình nhiếp ảnh này. Ảnh thiền có những lề luật của nó. Đối với ảnh thiền bao giờ cái khách quan cũng được đặt lên trên cái chủ quan. Ý muốn sáng tác của nhà nhiếp ảnh không định trước, mà phụ thuộc vào đối tượng khi tìm thấy sự kiện gây ấn tượng hấp dẫn, chứ không phụ thuộc hoàn toàn vào trạng thái, tâm hồn mà người nghệ sĩ biểu hiện. Phong cách của ảnh thiền lấy sự giản dị, chân phương, tự nhiên và sâu kín làm điểm tựa cho tình cảm và thái độ của nghệ sỹ đối với ngoại giới. Nhà báo - nghệ sỹ nhiếp ảnh Việt Văn cũng có những bộ ảnh thành công theo trường phái này.

Ảnh siêu thực của Joe Robinson

Nhiếp ảnh – nhìn ra thế giới

Nhiếp ảnh hiện nay đang tiệm cận với những vấn đề như: Sự  nhất trí về thói quen thẩm mỹ của xã hội là gì? Nhiếp ảnh góp phần cải tạo xã hội hiện nay ra sao?  Quan điểm về tính chân thực trong trong nhiếp ảnh hiện đại (hay người ta còn gọi là Chủ nghĩa Hiện thực qui ước) hiểu như thế nào là đúng? Vậy mà chúng ta vẫn quẩn quanh với những vấn đề khoảnh khắc, độ nét, điểm vàng… những chân lý mà giờ đây ít cần bàn cãi.

Bức ảnh có tên Eli trong thế giới cổ tích thuộc dòng ảnh siêu thực của Timothy Archibald

Cuộc sống trong thời kỳ KTS đã đi vào những chủ đề của nó như hư ảo. Chúng không mô tả những khoảng thời gian được nắm bắt trong một khuôn hình và thể hiện quá khứ một cách rõ ràng. Chúng là những bức ảnh lơ lửng trong tiến trình liên tục để trở thành chính nó và có liên quan với sự thay đổi chính nó, thời gian và không gian là những con số như một chỉnh thể có thể thay đổi liên tục và kỳ lạ, hình ảnh như bóng ma, mờ nhoè, thiếu độ sắc nét... Khuynh hướng này tìm cách giải phóng suy nghĩ và chiếc máy ảnh khỏi sự kiểm soát của lý trí và quan trọng nhất là gợi lên những mức độ hiện thực thị giác khác. Các bước để chúng dẫn đến việc tạo ra lý luận thì nhiều. Nhưng thói quen thẩm mỹ và sự chấp nhận lại có vấn đề cần phân giải.

Dường như giờ đây hiện thực trong nhiếp ảnh trở nên gần hơn với hiện thực trong hội hoạ và những hình thức miêu tả khác chăng? Câu hỏi này đã nhận được những câu trả lời khác nhau. Sự tranh luận này đôi khi được gọi là sự tranh luận "thuộc về bản thể học".  Những câu trả lời khác nhau có thể được phân thành hai khuynh hướng chính, "chủ nghĩa hiện thực" và "chủ nghĩa hiện thực quy ước", cũng đang cần tìm câu trả lời minh triết. 

Người ta tin tưởng một cách đơn giản rằng nhiếp ảnh không thể giả mạo, nhưng cũng có người nói rằng “Những bức ảnh có thể không giả dối nhưng những kẻ giả dối có thể chụp ảnh”. Tuy nhiên trong giới nhiếp ảnh người ta cũng đã khẳng định rằng: Nhiếp ảnh không bao giờ nói dối, chí ít cũng về sự hiện hữu của nó. Thật đáng buồn khi trong giới nhiếp ảnh của ta việc “đạo ảnh” gần đây lại thường xuyên xảy ra dưới nhiều hình thức rất đáng báo động. Xin đừng để những kẻ “đạo ảnh” làm cho con người nghi ngờ tính chân thật vốn rất trong sáng của môn nghệ thuật này.

Hàng nghìn người đang nợ mạng sống của họ từ những cá nhân hiến tặng bộ phận cơ thể. Ảnh Sa

Nhiếp ảnh làm thay đổi cách nhìn với thế giới. Lĩnh vực hoạt động của nhiếp ảnh không hẹp hơn bất kỳ một ngành nghệ thuật nào khác trong các nghệ thuật tạo hình. Kỹ thuật điện tử đẩy nhiếp ảnh lên một bước tiến mới, mở rộng khoảng không sáng tạo, vĩnh cửu hóa tư liệu và nghệ thuật. Xin lưu ý rằng bây giờ người ta nói: “Vĩnh cửu hóa tư liệu và nghệ thuật”, chứ không phải chỉ là “Biến khoảnh khắc trở thành vĩnh cửu”. Nhiếp ảnh và hội họa là hai nghệ thuật rất gần nhau, nhưng rõ ràng nội dung và hình thức của hai loại nghệ thuật tạo hình này hoàn toàn khác nhau. “Một bức ảnh dù đạt nghệ thuật cao, nhưng thoát ly thực tế, xa rời cuộc sống, thì giá trị bức ảnh đó không đáng giá, nó chỉ còn là một trò chơi ánh sáng”. Đó cũng là lý do tại sao dòng hiện thực phải loại ra những cái gọi là tác phẩm, mưu toan dùng những kỹ xảo khác nhau để giải phóng ảnh nghệ thuật ra khỏi cái mà họ gọi là “xiềng xích” của sự chân thật.

                               N.T