Nhiếp ảnh, nhìn lại và suy nghĩ

Từ những ngày đầu kháng chiến cứu quốc, cả nước chỉ có vài cơ quan nhiếp ảnh, đến nay chúng ta đã có đội ngũ nhiếp ảnh với 934 hội viên Hội nghệ sỹ Nhiếp ảnh Việt Nam, chưa kể phóng viên, biên tập viên ảnh của các báo, các nhà xuất bản, câu lạc bộ nhiếp ảnh ở khắp các địa phương. Hàng năm, có tới hàng chục cuộc triển lãm, hàng chục đầu sách và hàng nghìn bức ảnh về đất nước, con người Việt Nam được phát hành cả trong và ngoài nước, phục vụ đắc lực cho công tác tuyên truyền và đối ngoại. Như vậy có thể thấy Nhiếp ảnh Việt Nam đã có một bước tiến dài trên con đường hội nhập và phát triển.
Chất lượng các tác phẩm ảnh được nâng lên, nhiều tác giả nhiếp ảnh Việt Nam đã có tên tuổi trên thế giới, đạt nhiều thành tích tại các cuộc thi ảnh quốc tế, mang lại những thành quả đáng tự hào. Chỉ tính trong nhiệm kỳ VII của Hội nghệ sỹ Nhiếp ảnh Việt Nam đã có 40 Liên hoan ảnh khu vực, 5 cuộc thi quốc gia với 423 huy chương được trao tặng, tham gia 3 cuộc thi và triển lãm ảnh quốc tế, đủ thấy một sự nỗ lực lớn lao của những nhà quản lý và anh em nghệ sỹ nhiếp ảnh nước nhà

Lối về. Ảnh: Ngô Dư

Điểm lại một số thành tựu nhiếp ảnh Việt Nam đoạt giải quốc tế như: “Giai điệu Tây Nguyên” - Thổ Nhĩ Kỳ; “Mùa khô” - Giải Asahi Shimbun tại Nhật Bản; “Chung lối về” tại Serbia; “Thiếu nữ” tại Trung Quốc; “Dáng quê” tại Singapore; “Quán ăn trên sông” tại Hungary… cũng như 14 bộ ảnh dự thi FIAP đều đạt được những giải thưởng quan trọng. Điển hình là hai khuynh hướng ảnh báo chí và nghệ thuật là nhà báo Việt Văn, nhiếp ảnh gia Việt Nam 3 năm liền đoạt giải nhiếp ảnh Paris, Giải thưởng quốc tế IPA Mỹ, Giải thi ảnh quốc tế MIFA Nga và nghệ sỹ nhiếp ảnh Đào Tiến Đạt với hơn 80 giải thưởng quốc tế tại 17 quốc gia và vùng lãnh thổ. Số giải thưởng quốc tế mà các nghệ sỹ nhiếp ảnh Việt Nam đoạt được là 330 Huy chương Vàng, 261 Huy chương Bạc, 216 Huy chương Đồng và hàng trăm Bằng Danh dự. Những con số này đã khẳng định được tầm vóc của nhiếp ảnh Việt Nam.
Nhiếp ảnh là một loại hình nghệ thuật, một bộ phận nằm trong thiết chế văn hóa, ngành nhiếp ảnh nước ta đã có những bước phát triển, khẳng định vị thế của nền nhiếp ảnh dân tộc, góp phần quảng bá hình ảnh đất nước và nâng cao đời sống tinh thần của nhân dân. Không chỉ lưu giữ hình ảnh tư liệu, kỷ niệm riêng tư với mỗi người, mỗi gia đình, nhiếp ảnh còn giữ vai trò lưu giữ lịch sử và những khoảnh khắc tuyệt đẹp của phong cảnh, thiên nhiên dưới vô vàn các góc độ. Cho đến hôm nay, để lớp lớp thế hệ con cháu hiểu và biết những chiến tích, sự hào hùng của dân tộc Việt Nam qua hai cuộc kháng chiến phải nói đến công lao, nói đến sự đóng góp của nhiếp ảnh. Có thể nói, nhiếp ảnh đã thật sự len lỏi đến với từng người, từng gia đình và toàn xã hội, qua đó từng bước tự khẳng định được một vị thế vững vàng.

Bên dòng Cửu Long. Ảnh: Ngô Dư

Hiện nay ở nước ta phong trào chụp, sáng tác ảnh lan rộng chưa từng có. Những phương tiện tạo ảnh tràn ngập và thông dụng đã tạo điều kiện cho nhiều người trong xã hội tham gia vào nhiếp ảnh. Nhưng nhìn vào tổng thể, ta vẫn thấy ở nhiều cuộc thi, triển lãm còn quá ít ảnh đạt tới đỉnh cao, ít cái nhìn mới mẻ. Vì vậy ảnh chưa gây được nhiều cảm xúc cho người xem, đây cũng là điều mà nhiều người đang quan tâm đến nhiếp ảnh nghệ thuật Việt Nam. Không ngoài ai khác, những người trực tiếp làm nên tác phẩm ảnh nghệ thuật chính là người cầm máy sáng tác lĩnh trách nhiệm này. Để có tác phẩm tốt, cái mới cho tác phẩm, ngoài những nhà quản lý chúng ta hay nói nhiều tới vai trò của các nhà lý luận phê bình nhiếp ảnh nhưng LLPB chưa đủ sức để có khả năng định hướng kịp thời cho người cầm máy. Đây cũng là một khoảng trống không dễ gì lấp đầy.
Trong nhiều năm chúng ta cũng chưa tổ chức, đào tạo được đội ngũ giám khảo có tính chuyên nghiệp. Nói như ai đó: họ mới chỉ là những “thợ chấm ảnh”. Thiết nghĩ, đã đến lúc Hội NSNA Việt Nam cần tới một Hội đồng nghệ thuật có tầm vóc, am hiểu về tạo hình, mỹ học, biết thẩm định và phát hiện, có tay nghề và hiểu biết xã hội sâu rộng. Đó chính là con đường rộng mở, góp phần định hướng cho các NSNA sáng tác tốt hơn, cũng như LLPB đi vào đời sống nhiếp ảnh thiết thực hơn. Những năm gần đây công nghệ ảnh phát triển vượt bậc, việc áp dụng kỹ thuật số, áp dụng photoshop vào sáng tác và sản xuất ảnh được giới nhiếp ảnh tiếp thu, đã tạo điều kiện giải phóng sức lao động đáng kể. Thế nhưng, một số nhà nhiếp ảnh quá lạm dụng photoshop đã làm mất đi giá trị chân - thiện - mỹ, tức là làm mất đi bản sắc của nghệ thuật nhiếp ảnh, đó là tính chân thực.
Thực tế, số lượng hội viên được đào tạo qua chuyên ngành nhiếp ảnh, nhất là ảnh nghệ thuật thì chỉ đếm trên đầu ngón tay. Đa số các hội viên đều là những tay máy nghiệp dư chưa được đào tạo bài bản về kỹ thuật nhiếp ảnh. Thậm chí, một số hội viên chưa xác định được ranh giới giữa ảnh nghệ thuật và báo chí nên đã cho ra đời nhiều tác phẩm mờ nhạt ý tưởng và bố cục. Nhiều hội viên thừa nhận vẫn còn những bức ảnh dập khuôn, điểm nhấn, sức căng, làm cho những bức ảnh trở nên thiếu sức sống. Xem các triển lãm trong nước và quốc tế người ta dễ dàng nhận ra tuy ảnh của ta có đẹp và sinh động hơn lên nhưng chất lượng và nội dung ảnh còn rất nhiều vấn đề cần phải đổi thay. Nhiều tác giả chọn ảnh chưa kỹ, một số tác giả mới chạm đến đề tài mà chưa đi sâu, biểu cảm còn hời hợt. Kỹ thuật có được nâng lên nhưng còn chưa đạt đến điêu luyện, nhiều người chụp theo lối mòn, sự trùng lặp, bắt chước về đề tài xuất hiện khá nhiều bởi sự bế tắc trong tư duy thể hiện. Các tác giả nước ngoài có tầm nhìn rộng hơn, họ tiếp cận cuộc sống ở những khía cạnh bao quát hơn, giá trị nhân văn trong từng tác phẩm không bó hẹp trong những góc nhìn riêng, mà khai thác những ý tưởng có tính đại chúng.
Giờ đây cần có sự đổi mới hơn trong xu hướng sáng tác, hướng ống kính vào cuộc sống đổi mới với các thành tựu kinh tế, sức vươn lên của con người, sự nỗ lực của xã hội. Ảnh phải đầu tư nội dung sâu sắc hơn, chắt lọc hơn và có sự bứt phá. Điều này phụ thuộc vào tài năng và tâm huyết của các nghệ sỹ. Hơn nữa khi thế giới ngày càng phẳng, giao lưu văn hoá và hội nhập kinh tế ngày càng sâu rộng thì bên cạnh những thành trì về chủ nghĩa cổ điển, hiện đại, hậu hiện đại hay các trường phái, phong cách, hình thức thể hiện mang ý nghĩa truyền thống đã được khẳng định và có chỗ đứng thì những xu hướng mới mà nhiếp ảnh tiếp nhận để làm khác, làm thay đổi suy nghĩ, nhận thức, hành xử của xã hội với các loại hình nghệ thuật này, đặc biệt là của giới trẻ lại chưa định hình và chưa có chỗ đứng thực sự trong đời sống văn hóa xã hội.

Lũng Cú mùa Tam giác mạch. Ảnh:Trịnh Minh Khôi

Cũng nên đặt ra vấn đề là xã hội Việt Nam nhìn nhận, quan niệm và ứng xử như thế nào trong nhiếp ảnh hiện đại? Điều gì, sợi dây nào liên hệ giữa hiện tại và truyền thống, các loại hình nghệ thuật nhiếp ảnh đã bắt kịp thực tế đã có sự thay đổi, thích ứng chưa. Nhiếp ảnh của thế kỷ XXI đã làm thay đổi cả người sáng tác, đối tượng sáng tác và cách tiếp nhận của công chúng. Tính chuyên nghiệp dường như được xã hội hoá. Công chúng ngày nay không chỉ là người xem mà giờ đây chính họ góp phần sáng tạo ra tác phẩm, nó xoá bỏ các bức tường bao quanh để đến với xã hội qua những phương tiện thông tin đại chúng đương đại. Sự biến đổi của nghệ thuật nhiếp ảnh thì nhanh chóng, lý luận thì chưa đúc kết, thực tiễn thì chưa đủ sức chứng minh, thẩm định, làm cho nhiều tay máy mất phương hướng là có thật. Vì thế đòi hỏi lý luận, phê bình phải đồng hành, thay đổi tư duy, cách nghĩ, cách nhìn về nhiếp ảnh theo xu hướng mới phù hợp với thời đại.
Giờ đây nghệ thuật nhiếp ảnh không xa lạ trong từng ngôi nhà, đến với từng cá nhân. Biên giới giữa nghệ thuật và đại chúng đã dần bị xóa mờ, sự kỳ diệu đã được chắp cánh bởi công nghệ kỹ thuật số. Dường như sự bó hẹp quan niệm về nhiếp ảnh của ta trong những lối mòn quen thuộc đã làm cho không gian nhiếp ảnh trở nên hạn hẹp, thiếu dưỡng khí. Tình trạng sao chép, dập khuôn thiếu sáng tạo sẽ tất yếu xảy ra. Những người có trách nhiệm cần tìm giải pháp cho vấn đề này.
Trong thực tế đã có những cuộc thử nghiệm có chất lượng như cuộc thi “Ảnh ý tưởng”, triển lãm chuyên đề đầu tiên được tổ chức trên quy mô toàn quốc có ý nghĩa quan trọng, mang tính đổi mới đối với giới nhiếp ảnh trong nước. Cuộc thi và triển lãm cũng nhằm định hướng, thúc đẩy tinh thần sáng tạo, tạo điều kiện để các nhà nhiếp ảnh Việt Nam tiếp cận và hội nhập với một xu hướng sáng tác mới của nhiếp ảnh thế giới. Tuy nhiên, phương pháp thực hiện thể loại này của nhiều tác giả chưa nhuần nhuyễn, chưa sâu. Thậm chí còn chưa có sự thống nhất trong khái niệm, nên còn lẫn lộn cả với đồ họa và hiện thực. LLPB và thẩm định không bắt nhịp được thời cuộc. Mới đây cuộc thi “Chất Hà Nội” do Trường Đào tạo Mỹ thuật Đa phương tiện Arena Multimedia phối hợp với Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, Quỹ Văn hóa - Sở Văn hóa Hà Nội tổ chức, thể hiện cảm nhận, góc nhìn của các bạn trẻ về Hà Nội ngày nay cũng là một ý tưởng sáng tạo. Hà Nội có điểm gì đặc biệt? Cái gì tạo nên Hà Nội? Giới trẻ ngày nay nhìn Hà Nội như thế nào?... Đó là những câu hỏi đã thúc đẩy tư duy, sự hiểu biết và tố chất sáng tạo của những người cầm máy. “Chất Hà Nội” hứa hẹn sẽ là một cơ hội, một môi trường tốt các bạn trẻ thể hiện cái nhìn, suy nghĩ, tình cảm của mình về Hà Nội ngày nay thông qua các ngôn ngữ nhiếp ảnh và báo chí đa phương tiện.
Sau một thời gian nhìn lại, nhiều người trong giới nhiếp ảnh Việt Nam bị cuốn hút vào ảnh Photoshop, bị mê hoặc thì giờ đây đang chững lại, đủ độ chín hơn để nhận diện, để rạch ròi với mình: Photoshop chỉ là một phương tiện của nhiếp ảnh để thể hiện ý tưởng hoặc làm cho kỹ thuật nhiếp ảnh hoàn hảo, tiện lợi hơn mà thôi. Sau một giai đoạn say sưa loạng choạng các nghệ sỹ bắt đầu trở về với tư duy và cảm xúc, đứng vững trên đôi chân của mình. Mong muốn là vậy!

Nắng chiều Hoàng Su Phì. Ảnh: Trịnh Minh Khôi

Bức tranh quê. Ảnh: Đinh Hiếu

Quay lại với hiện thực, với nhiếp ảnh “cổ điển” cộng với công nghệ hiện đại bắt đầu thịnh hành trong giới nhiếp ảnh, nhận thức cái đẹp nằm trong những điều bình dị đã trở thành xu hướng không chỉ với các nhà nhiếp ảnh nước ngoài mà cả các tay máy trong nước. Nhất là khi các nhà thẩm định ảnh kéo nhiếp ảnh trở lại với đời thường gần gũi với cuộc sống. Những phong cách chụp ảnh cưới hiện nay cũng chứng minh điều đó. Cái thời chụp cô dâu chú rể giống như những minh tinh màn bạc, mà đôi khi chính họ cũng không nhận ra mình qua rồi. Người ta đến với những bức ảnh cưới độc đáo đầy cá tính, chụp theo cốt chuyện, chụp kiểu phóng sự như kể về câu chuyện tình của họ, đang trở thành một trào lưu. Năm 2014 phong cách chụp ảnh đường phố được nhiều cặp đôi ưa thích. Bối cảnh được lựa chọn không phải cảnh “giả” được dựng sẵn tại các sutdio, mà ở những nơi quen thuộc như trên đường phố, ở chợ, tại các làng nghề thủ công truyền thống... Các cặp đôi không quá chú trọng với những tạo dáng theo phong cách truyền thống mà đề cao sự tự nhiên. Với phong cách này, những bộ lễ phục rườm rà dần được thay thế bằng trang phục hàng ngày rất trẻ trung, năng động. Cuộc sống nhiếp ảnh dần trở về với cái nó vốn có. Những nhà nhiếp ảnh sáng tạo, những nghệ sỹ đã hướng ống kính nhiều hơn để kể những câu chuyện bằng ảnh về những số phận con người, của thiên nhiên hoang dã.
Việc định hình các khuynh hướng sáng tác ảnh nghệ thuật, vừa bảo đảm giữ gìn thuộc tính “phản ánh trung thực” của nhiếp ảnh truyền thống, vừa mở rộng có định hướng để các xu hướng sáng tạo mới phát triển, là một việc làm mà Hội NSNAVN đã luôn nỗ lực hết mình. Dòng mạch chính là đề cao chủ nghĩa yêu nước và nhân văn, gắn bó với dân tộc, nỗ lực phản ánh chân thực cuộc sống; có nhiều tìm tòi về đề tài, phương pháp sáng tác, thể hiện hình thức diễn đạt mới. Đó sẽ là dòng ảnh chủ đạo trong thời gian tới của chúng ta phù hợp với Nghị quyết TW 9 (Khoá XI) về “Xây dựng và phát triển văn hoá, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”.

N.T

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 11/2014)