Những chuyển biến trong sáng tác đồ họa tranh in qua triển lãm Mỹ thuật Việt Nam 2015

Hội nhập, toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin đã tác động rõ rệt đến sự phát triển của mỹ thuật nới chung và nghệ thuật đồ họa nói riêng ở Việt Nam trong suốt 2 thập kỷ qua. Mỹ thuật Việt Nam được mở rộng tiếp xúc với khu vực và thế giới thông qua các dự án trao đổi, giao lưu, workshop, triển lãm ở cả trong và ngoài nước với các đồng nghiệp từ nhiều quốc gia khác nhau.Những chuyển biến rõ rệt trong sáng tác tranh in ở Việt Nam được nhận diện từ đầu thập niên 2000. Song từ khoảng năm 2008 - 2009 đến nay đã có những bước thay đổi thực sự, để lại nhiều dấu ấn và được ghi nhận từ phía các nhà chuyên môn và công chúng yêu nghệ thuật. Diện mạo mới của đồ họa tranh in đã được hình thành thông qua một số phát triển mới. Song hành cùng với sự phát triển chung của nền mỹ thuật Việt Nam đương đại, đến nay trong nghệ thuật tranh in đã có những bước chuyển mình tích cực và đáng kể về thể loại, chất liệu, kỹ thuật chế bản, kỹ thuật in ấn, nội dung, các xu hướng tạo hình, hình thức thể hiện và phương thức hoạt động của nghệ sỹ. Đặc biệt, trong giai đoạn này đã xuất hiện những yếu tố mới mà trước đó chưa có. Tất cả những yếu tố mới của đồ họa tranh in đã được thể hiện khá đầy đủ trong Triển lãm Mỹ thuật Việt Nam 2015 (TLMTVN 2015). Tại triển lãm có quy mô toàn quốc này, số lượng tác phẩm đồ họa nói chung và tranh in nói riêng khá lớn so với các kỳ triển lãm trước.Tuy chưa phản ánh hết, song ở triển lãm này đã hội tụ được một tỷ lệ lớn những chuyển biến mới mang tích tích cực của đồ họa trong 5 năm qua.

Nguyễn Khắc Hân, A di đà phật, khắc gỗ  (HCV Triển lãm Mỹ thuật Việt Nam 2015)

Trần Ánh Phi, Đi qua thời gian, đồ họa Trúc chỉ

Về các tác nhân tạo sự chuyển biến trong sáng tác tranh in

  Giai đoạn đầu thế kỷ 21, với những thuận lợi về điều kiện giao lưu, tiếp biến văn hóa mang tính toàn cầu; về sự mở rộng nhận thức xã hội và nâng cao điều kiện kinh tế, cơ sở vật chất; nghệ thuật đồ họa tranh in nước ta đã có cơ hội hoàn chỉnh hệ thống các thể loại đã và đang phát triển trên toàn thế giới. Đầu tiên chúng ta cần thấy rằng, sự phát triển các trại sáng tác đồ họa do Hội Mỹ thuật Việt Nam tổ chức tại Trung tâm Mỹ thuật Đương đại là cơ sở quan trọng góp phần hoàn chỉnh và bổ sung các thể loại, kỹ thuật, chất liệu tranh in Việt Nam. Qua các trại sáng tác, phương pháp in độc bản đã được phổ biến rất rộng, và điều đó đã dẫn tới sự khẳng định vị trí của thể loại tranh in độc bản ở nước ta, bổ sung cho nghệ thuât tranh in Việt Nam một thể loại mới. Cũng vào thời gian và địa điểm trên, các họa sỹ trẻ đã tổ chức trại sáng tác tranh in kỹ thuật số và trưng bày triển lãm tại nhà triển lãm của Hội. Sau đó nghệ thuật này được nhiều họa sỹ ở cả 3 trung tâm mỹ thuật lớn là Hà Nội, Huế, Tp Hồ Chí Minh phát triển. Đến nay, tranh in kỹ thuật số chưa đạt được sự phổ biến và còn hạn chế nhất định trong tham gia triển lãm quy mô vừa và lớn, song nó đã tạo ra một thể loại mới cho nghệ thuật tranh in nước ta. Từ năm 2009 đến nay, với những nỗ lực đáng ghi nhận của Hội Mỹ thuật Việt Nam và một số họa sỹ tích cực, sự hỗ trợ của các cá nhân và tổ chức nước ngoài, các trại sáng tác tranh in lưới được tổ chức đều đặn và mở rộng cho nhiều đối tượng họa sỹ. Quá trình và những kết quả khả quan của các trại sáng tác in lưới đã tác động đến nhiều cá nhân họa sỹ trẻ. Chính vì vậy, nhiều sáng tác tranh in lưới có chất lượng được xuất hiện, tạo thêm sắc màu mới cho các triển lãm đồ họa nói riêng và triển lãm mỹ thuật nói chung; qua đó khẳng định sự góp mặt của thể loại tranh in xuyên và làm đầy đủ hơn cho nghệ thuật đồ họa Việt Nam. 

Bên cạnh đó, các triển lãm tranh in của những bậc thầy thế giới trong lịch sử và của những họa sỹ chuyên nghiệp, uy tín đương đại được tổ chức ở Việt Nam cũng có những tác động không nhỏ đến nhận thức của các họa sỹ, sinh viên đồ họa trong nước về phương pháp sáng tác, trình độ kỹ thuật, đặc thù nghệ thuật của tranh in. Đặc biệt, trong các năm 2011, 2012, 2013, 2014 nhiều họa sỹ tranh in Việt Nam đã tham gia các cuộc thi lớn về đồ họa tại các nước trong khu vực (bao gồm cả Cuộc thi và Triển lãm tranh đồ họa Asean 2012 được tổ chức tại Hà Nội), các trại sáng tác quốc tế ở trong và ngoài nước.  Đi cùng với phong trào sáng tác và giao lưu, trao đổi học thuật rộng khắp là những nghiên cứu nghiêm túc, bài bản về đồ họa tranh in được tiến hành, công bố trên các tạp chí chuyên ngành và mạng internet. Những cập nhật mới từ dòng chảy đương đại của nghệ thuật tranh in thế giới cũng được thực hiện, triển khai trong thực tế sáng tác và đào tạo, hầu hết những yếu tố mới về chất liệu, hình thức, nội dung của đồ họa tranh in Việt Nam hiện nay đều đã được đưa vào chương trình giảng dạy của Khoa Đồ họa, Đại học Mỹ thuật Việt Nam. Tất cả những điều đó đã góp phần làm nên một diện mạo tích cực được ghi nhận rộng rãi của đồ họa tranh in và phần nhiều được phản ánh trong Triển Lãm Mỹ thuật Việt Nam 2015.

Nguyễn Văn Ngần, Hang tám cô, khắc gỗ

 
Về chất liệu và kỹ thuật thể hiện tranh in 

Trong giai đoạn đầu thế kỷ 21, sự phát triển của công nghệ vật liệu, công nghệ truyền thông, sự mở rộng giao lưu trực tiếp với đồng nghiệp quốc tế đã làm cho diện mạo của tranh in Việt Nam thay đổi tích cực chưa từng có. Trong thể loại tranh in nổi, tranh khắc gỗ phát triểm mạnh và có những thành công rõ rệt với việc sử dụng gỗ công nghiệp thay thế các loại gỗ tự nhiên và kỹ thuật khắc gỗ mới - khắc gỗ phá bản. Các loại gỗ công nghiệp  như MDF, gỗ dán được sản xuất hàng loạt theo tấm có kích thước lớn, có cấu tạo thuận lợi cho việc khắc chế bản theo phương pháp mới đã tạo điều kiện thể hiện tranh cỡ lớn một cách dễ dàng và bảo đảm chất lượng hình khắc trong mọi nhu cầu tạo hình khác nhau, từ đơn giản đến phức tạp. Kỹ thuật khắc gỗ phá bản có ưu điểm mạnh về phát huy tính sáng tạo của họa sỹ trong quá trình sáng tác và cho phép thể hiện các dạng ngôn ngữ tạo hình khác nhau, chủ đề nội dung khác nhau, từ truyền thống đến đương đại. Do đó nó được nhiều họa sỹ ưa chuộng và từ đó tạo ra diện mạo mới cho tranh khắc gỗ nước ta, giúp thể loại tranh này hội nhập nhanh chóng với tranh in quốc tế. Trong thể loại tranh in lõm, ngoài những kỹ thuật khắc và ăn mòn kim loại đã có trước, trong giai đoạn này có thêm kỹ thuật collagraph thông qua các cách chế bản như chế bản in bằng chất đắp (năm 2005 thông qua trại sáng tác đồ họa tại Trung tâm Mỹ thuật Đương đại), kỹ thuật chế bản ghép dán tổng hợp (năm 2014 thông qua trại sáng tác đồ họa Huế lần thứ 2 và năm 2015 qua trại sáng tác đồ họa tại Đại học Văn Lang). Kỹ thuật chế bản in lõm collagraph được phát triển chính thức từ những năm 1950 ở Mỹ và châu Âu và là một cách sáng tác tranh in lõm không độc hại, đáp ứng đa dạng nhu cầu về biểu hiện tạo hình của họa sỹ. Qua trại sáng tác đồ họa năm 2015 tại thành phố Hồ Chí Minh (Đại học Văn Lang), kỹ thuật này đã lan tỏa và mang lại nhiều hiệu quả trong sáng tác. Trong tranh in phẳng, ngoài kỹ thuật chế bản trên đá vôi truyền thống, trong những năm qua đã có thêm các kỹ thuật khác như in trên bản giấy, in trên bản kim loại, in trên bản polymer (pronto) nhờ những trại sáng tác với họa sỹ Mỹ và những cố gắng liên tục của họa sỹ Lê Huy Tiếp. Đến nay, kỹ thuật in li tô (in phẳng) trên kim loại đã được nhiều họa sỹ biết tới và thực hành sáng tác, góp phần làm phong phú các triển lãm mỹ thuật trong nước, thể hiện điểm mới của tranh in Việt Nam tại các triển lãm ở nước ngoài.

Trần Văn Quân, Ánh trăng xưa, Collography

 Vũ Bạch Liên, Đông về, khắc gỗ

Bên cạnh những chất liệu kỹ thuật mới như kể trên, trong 2 năm gần đây đã có thêm phương pháp sáng tác tranh in cảm quang với kỹ thuật cyanotype và gumprint thông qua những tìm tòi, học hỏi của các họa sỹ ở Hà Nội và Huế rồi được phổ biến tại Trại sáng tác Đồ họa Huế năm 2014. Đây là 2 kỹ thuật được phát triển dựa trên nền tảng kỹ thuật in ảnh sơ khai và hiện đang được ưa chuộng bởi nhiều hóa sỹ đương đại trên thế giới. Hai kỹ thuật này cho ra những bức tranh in đa dạng về phong cách, ý tưởng một cách rất thuận lợi mà không đòi hỏi nhưng chất liệu, quy trình thể hiện khắt khe, phức tạp. Chúng đáp ứng rất tốt những đặc điểm của thực hành tranh in đương đại là gần gũi và  đại chúng.  Về giấy và các bề mặt in tranh, ngày nay họa sỹ có nhiều điều kiện hơn nhờ quá trình mở cửa, hội nhập của đất nước và sự tiến bộ, cởi mở trong nhận thức về tác phẩm tranh in. Ngoài giấy Dó, nhiều loại giấy chuyên dụng đã được nhập khẩu. Với kĩ thuật sản xuất chuyên nghiệp, những loại giấy công nghiệp hay thủ công phục vụ in tranh có sự đa dạng về chủng loại, màu sắc và độ dày, độ dai khác nhau, đáp ứng yêu cầu về chất lượng tranh in ngày càng cao. Ngoài giấy là chất liệu phổ biến để in hình, một số họa sỹ đã mạnh dạn sử dụng vải, nilon, phim nhựa để in tranh, tạo hiệu quả thẩm mỹ đặc sắc cho mỗi tác phẩm cụ thể. Nếu như ở các triển lãm mỹ thuật toàn quốc trước chúng ta thấy đồ họa xuất hiện khá khiêm tốn với các loại tranh khắc gỗ, tranh in kim loại, thì tới TLMTVN 2015 đồ họa đã phong phú rõ rệt và ở mỗi kỹ thuật, chất liệu đều hiện rõ tính chuyên nghiệp, nghiêm túc về nội dung và hình thức. Các tác phẩm khắc gỗ mới có kích thước lớn và đầy tính triết lý, giàu cảm xúc của Nguyễn Khắc Hân, Vũ Bạch Liên, Phạm Khắc Quang, Vũ Xuân Tình… đã cho thấy sự lớn mạnh của thể loại tranh có bề dầy truyền thống này.  Các tranh in lưới mạnh mẽ, các tranh in kim loại, tranh in litho tinh tế và giàu cảm xúc của Hải Hòa, Lê Thị Thanh, Nguyễn Khải Hoàn; tranh in độc bản sâu sắc hơn của Duy Ninh và các họa sỹ trẻ đã góp phần tạo sự đa dạng, phong phú cho triển lãm. Bên cạnh đó, các tác phẩm được thể hiện bởi kỹ thuật, phương pháp in mới như in litho trên kẽm offset, in kỹ thuật số, in gôm (gumprint), của Nguyễn Nga, in collagraph của Trần Văn Quân - những kỹ thuật rất mới và chỉ xuất hiện ở nước ta trong các năm từ 2011 đến 2014, đã gây nhiều bất ngờ và sự ngưỡng mộ dành cho đồ họa tại sự kiện này. Một số sắp đặt đồ họa, đồ họa Trúc chỉ của Kiều Trung Hiếu, Trần Ánh Phi đã đem lại ấn tượng mạnh cho người xem, mang tới tinh thần mới mẻ, đương đại cho phần đồ họa tại cuộc hội tụ chuyên môn lớn nhất cả nước này. 

Vũ Xuân Tình, Ngày mai ra khơi, khắc gỗ

Nguyễn Duy Ninh, Tình yêu biển cả, thủ ấn họa

 
Về nội dung chủ đề

Tranh in giai đoạn trước đã làm nên một phần quan trọng trong lịch sử mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Sự tiếp nối các chủ đề về tinh thần dân tộc, tình cảm trước vẻ đẹp bình dị của con người, quê hương, đất nước vẫn được duy trì trong những sáng tác đồ họa tham gia TLMTVN 2015. Chúng đều được thể hiện một cách chuyên nghiệp trên các chất liệu và kỹ thuật như đã kể trên. Bên cạnh đó, các vấn đề của cuộc sống đương đại như ô nhiễm môi trường, mặt trái của công nghiệp hóa, đô thị hóa, mâu thuẫn giữa truyền thống và hội nhập, giữa phát triển vật chất và đạo đức con người… cũng được đề cập và khai thác trong tranh in. Những suy tư, trăn trở về con người và cuộc sống đương đại gấp gáp, ẩn chứa nhiều thách thức, cạm bẫy và sự cám dỗ vật chất; về cuộc sống hiện đại chen chúc, chật vật được thể hiện lúc sâu xa, lúc trực diện, nhưng đều khá mạnh dạn ở các tác phẩm đồ họa tranh in độc lập hay sắp đặt có kích thước lớn của các họa sỹ. Những chủ đề như trên đã phần nào xác định sự phát triển mới về nội dung nghệ thuật của tranh in trong thời gian qua.  

Trên đây là một vài khái quát sơ bộ về những phát triển mới trong nghệ thuật tranh in giai đoạn gần đây và được thể hiện qua các tác phẩm tham gia TLMTVN 2015. Điều đáng nói là chúng được xuất hiện từ nhiều tỉnh thành khác nhau của cá ba miền chứ không chỉ từ các trung tâm nghệ thuật lớn như trước, trong đó tác giả trẻ tuổi chiếm đa số. Những yếu tố mới kể trên đã đem lại cho tranh in Việt Nam những hiệu quả rõ rệt về cả nội dung và hình thức. Ở mức độ nhất định, chúng đã làm thay đổi quan niệm, cái nhìn về nghệ thuật tranh in theo hướng tích cực và cởi mở. Những phát triển mới về thể loại, nội dung, hình thức tạo hình luôn song hành cùng những thay đổi tiến bộ, đa dạng hóa về chất liệu, kỹ thuật chế bản và in ấn. Điểm nổi bật là tranh in giai đoạn này đã thay đổi về không gian của nó, từ hình thái nghệ thuật hai chiều tới hình thức ba chiều hay mang tính tổng hòa của nghệ thuật không gian. Đó là những nguyên nhân khiến loại hình nghệ thuật tranh in thu hút, lôi cuốn người thưởng thức nghệ thuật và nhìn nhận mới của giới chuyên môn. Những sắc thái mới của tranh in Việt Nam đã được thể hiện và ghi nhận tại các cuộc triển lãm ở các địa phương, triển lãm toàn quốc và triển lãm khu vực Đông Nam Á, triển lãm quốc tế, qua đó góp phần đưa thể loại nghệ thuật có bề dày truyền thống này của Việt Nam hòa nhập với sự phát triển hiện đại, chuyên nghiệp của nghệ thuật tranh in ở khu vực và thế giới. Những nhân tố mới của đồ họa tranh in tại TLMTVN 2015 cũng được các nhà chuyên môn và quản lý mỹ đánh giá cao và cho rằng, thời gian qua là thời gian phát triển khá mạnh, có nhiều yếu tố đột phá của đồ họa với những kết quả cụ thể được đánh giá cao trong các triển lãm lớn. Điều nhận định đó hoàn toàn có thể kiểm chứng khi xem TLMTVN 2015 và là cơ sở thực tiễn để Việt Nam có thể trở thành địa chỉ tin cậy cho các họa sỹ đồ họa tranh in khu vực và thế giới đến giao lưu, trao đổi thường xuyên.

N.N.P

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 11+12/2015)