Thấy gì qua triển lãm Mỹ thuật Ứng dụng Toàn quốc lần thứ III

Mỹ thuật ứng dụng Việt Nam sẽ đi đến đâu?
Muốn hiểu MTƯD Việt Nam sẽ đi đến đâu trước tiên phải đánh giá đúng thực trạng của nó. Triển lãm MTƯD toàn quốc lần thứ III cho phép chúng ta có một cách nhìn vào hiện trạng đó, có thể nói nó chưa phản ánh toàn bộ hiện thực nhưng nó cũng cho ta có một cơ sở để phân tích tình hình phát triển hiện nay.
Ở Việt Nam, mấy chục năm nay người ta tranh luận nhiều về khái niệm - Mỹ thuật công nghiệp, Mỹ thuật đời sống, Mỹ thuật ứng dụng, rồi đến một khái niệm nhập khẩu bằng tiếng Anh - Design. Chính Design là thuật ngữ hay nhất, nó bao hàm hầu hết các nội dung của công việc thiết kế, tổ chức, quy hoạch… cho đến thực hiện cụ thể khi thiết kế một sản phẩm.
Trong thực tế, do tính đa dạng, tính năng động của cụm từ này và của các loại thị hiếu, khuynh hướng tiêu dùng trong quá trình xã hội đang hội nhập quốc tế với các nền kinh tế đa cực của ngay đời sống xã hội của chúng ta… đang đặt ra cho các nhà quản lý nhà nước, quản lý kinh tế, xã hội và văn hóa… nhất thiết phải tìm ra được những nguyên nhân gốc rễ những lực cản đang kìm hãm sự phát triển này, cũng như những động lực tích cực mà qua 3 lần Triển lãm về MTƯD của những năm đầu thế kỷ XXI đã tạo được những tiền đề cho sự phát triển lâu dài của nó.
Chúng ta biết rằng mục tiêu của MTƯD là đưa sinh hoạt xã hội và đời sống tiêu dùng với tư cách là một tổng thể vào hoạt động, hợp thể hóa nó, thiết kế nó để tạo ra những điều kiện sống và điều kiện làm việc đáp ứng những nhu cầu đa dạng ngày càng tăng của cuộc sống.
Như vậy có nghĩa là MTƯD không phải là sự thay đổi có tính hình thức, không phải là sự thay đổi hình dáng bề mặt của trang trí một đồ vật nào đó, nó không chỉ là nghệ thuật ứng dụng mà lại càng không phải đơn thuần là biểu hiện thẩm mỹ chung chung của thế giới. Mục tiêu của MTƯD không đơn thuần ở chỗ làm đẹp, hóa trang hay trang trí hàng hóa tiêu dùng. MTƯD sinh ra từ sự cần thiết của những điều kiện ngày càng mang tính tổng hợp của sản xuất hàng loạt, của công nghệ hiện đại, của phân phối toàn cầu và cho những nguyện vọng ngày càng cao của mỗi cá nhân con người.
Những nhân tố mỹ học văn hóa của MTƯD không chỉ là mục đích tự thân mà cần thiết phải tìm ra một sự cân bằng giữa nhiều nguyện vọng thường đối lập nhau nằm trong chính bản thân công việc thiết kế.

Giải Nhất - Hệ thống Thiết kế sáng tạo
Lê Thị Tiên - Huế, Bộ Poster quảng bá sự kiện Liên hoan xiếc quốc tế

Tất cả những nhiệm vụ của MTƯD nằm trong một phạm trù đầy mâu thuẫn của các lợi ích khó có thể dung hòa được: Người sản xuất, người tiêu dùng, người mua và người bán. Nhà tạo dáng và người sản xuất có những quan niệm khác nhau, đối lập nhau về tính hữu ích và các mục tiêu của thiết kế. “Rẻ, Đẹp, Tốt, Dễ sản xuất” … là những yêu cầu mà người ta không thể nào đồng thời đáp ứng được nếu như chỉ theo đuổi từng quyền lợi riêng lẻ. Chắc chắn là những nhiệm vụ tổ chức môi trường, cảnh quan văn hóa đô thị, các chiến dịch quảng cáo của doanh nghiệp, các ngày lễ hội cho đến cả việc đề ra các chính sách, bảo tồn và phát triển văn hóa phục vụ du lịch, trùng tu cải tạo di tích… cũng đồng thời nằm trong phạm vi hoạt động của các nhà quản lý nhà nước địa phương, các nhà khoa học, các họa sỹ thiết kế… Song phải nói rằng ở đây nhà thiết kế sẽ là người hoàn thiện sự hoạt động của họ và giải quyết một phần nằm giữa các lĩnh vực chuyên môn trên ở quy mô mang tính tổng hợp.
Thiết kế với tư cách là một tổng thể nằm trên giao điểm của những tuyến lớn của đời sống. Nó bao gồm hiệu lực của đồ vật,kinh tế, công nghệ và môi trường sống kể cả đời sống tinh thần… và nhất là sự thích ứng và những đặc tính tâm lý và vật lý của nó cũng như sự thích ứng đối với môi trường, trong đó có con người sống và lao động như một bộ phận tập thể của xã hội. Nên hiểu rằng sự tiến bộ của MTƯD đã gắn với chất lượng của cuộc sống và là một bộ phận cấu thành trong môi trường và điều kiện sống của con người. Nó tác động vào điều kiện làm việc của con người, nơi con người sử dụng một phần rất căn bản thời gian của đời mình.
Quá trình đô thị hóa bên cạnh mặt tích cực còn để lại nhiều rối loạn và mất cân bằng trong môi trường sống. Bị bao bọc bởi một không gian bất hài hòa bởi khí thải và sự ô nhiễm tột cùng đã gây ra những tác động phản nhân đạo thì con người không thể nào có ý thức và cũng không thể nào có sự hiểu biết, tiến bộ về ý nghĩa của việc sử dụng tạo dáng trong tổ chức cuộc sống của mình như thế nào. Còn khi về nhà thì họ sẽ không được sử dụng những đồ vật có chất lượng thiết kế tốt. Vì MTƯD không chỉ là sự xác định một sản phẩm, nghĩa là chọn đúng vật liệu và phương thức gia công cũng như chú ý đến các yếu tố thiết kế cần thiết khác (như chức năng của sản phẩm, doanh lợi, nhu cầu của thị trường…) mà nó còn bao trùm cả môi trường của con người đang sinh hoạt, vui chơi, giải trí… nói chung và đặc biệt là môi trường lao động - nên tác dụng nhiều mặt của thiết kế trong MTƯD trở thành một bộ phận của nền văn hóa nói chung.

Giải Nhì - Hệ thống Thiết kế sáng tạo
Nguyễn Quang Huy - Huế . Bộ lịch Diều Huế

Việc xây dựng một nền Văn hóa Việt Nam lúc này không thể nói là nó đang ở giai đoạn đầu. Sự hăng hái, vội vã trong giai đoạn quá độ đã đi qua từ lâu. Đã 10 năm trôi qua kể từ Triển lãm MTƯD lần thứ nhất, đến nay đang có những hiện tượng cần được hướng dẫn, uốn nắn để sự phát triển của xã hội nói chung đi đúng đường, đúng hướng. Khẩu hiệu Người Việt Nam ưu tiên dùng hàng Việt Nam chứng minh những tiến bộ vượt bậc ổn định về chất lượng sản phẩm, không chỉ nội dung sản phẩm mà cả hình thức sản phẩm như bao bì, bao gói, nhãn hiệu, biểu trưng… Qua triển lãm này chúng ta có thể khẳng định một bước tiến bộ vững chắc của Đồ họa ứng dụng Việt Nam, một đội ngũ các nhà thiết kế đồ họa Việt Nam đã khẳng định vị thế của mình có khả năng đứng bình đẳng với các nhà thiết kế đồ họa quốc tế… Song lại trong lĩnh vực này còn có rất nhiều thí dụ về sự vận động sơ đẳng, về sự tùy tiện phi khoa học, về cách làm duy ý chí thiếu hiểu biết của không ít các nhà quản lý và đặc biệt là cách làm cục bộ thiếu hợp tác của các Bộ, các ngành… đã tác động không nhỏ vào sự phát triển chung của xã hội.
Tất nhiên người lao động, các doanh nghiệp, các nhà quản lý văn hóa nói chung cố gắng thực hiện cái đẹp và sự hài hòa trong lĩnh vực của mình. Tuy vậy họ không biết cách để đạt tới cái Đẹp và sự hài hòa, có khi có những cán bộ lãnh đạo, cán bộ quản lý, các chủ doanh nghiệp, các cơ sở sản xuất cứ làm những cái họ cho là đúng nhưng thực ra không thể làm như vậy được.
Ngày nay Văn hóa thị trường đang lấn dần Văn hóa thị giác. Trong xu thế hội nhập này người ta mải mê kêu gọi đầu tư vào các công trình “thế kỷ”. Song MTƯD lại chuyển động theo một quy luật riêng của nó. Đó là vòng quay của sản xuất - tiêu Dùng. Quy luật muôn thuở của sản xuất hàng hóa là cung - cầu. Ở đâu có cầu thì ở đó có cung - Nếu nhìn lại từ Đại lễ 1000 năm Thăng Long cho đến nay cũng có thể phân tích được thực trạng MTƯD Việt Nam đang phát triển như thế nào (?)… từ việc tổ chức các dịch vụ du lịch, các lễ hội, từ việc tổ chức, tôn vinh các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, trùng tu, bảo dưỡng các đình, đền, chùa v..v.. Trong quá trình hoạt động này chúng ta được chứng kiến không ít những nỗ lực không mệt mỏi của các cơ quan, chính quyền nhà nước, những nỗ lực đó đã thúc đẩy và nâng cao nhận thức, ý thức về tinh thần tự hào dân tộc, giúp cho kinh tế, văn hóa, xã hội phát triển.
Nhưng qua đó lại cũng nhận ra được những yếu tố khác, những lỗ hổng về kiến thức và trình độ quản lý…mà tiếc rằng lại không phải từ các nhà thiết kế…Có thể lấy vài ví dụ để chúng ta cùng suy nghĩ:

Giải Nhì - Hệ thống sản phẩm
Nguyễn Văn Tĩnh - Hà Nội.
Gia đình ốc (Mây tre), Φ35-45-80cm

Đi đến chợ Gốm Bát Tràng, chúng ta thấy chủ yếu các mẫu gốm của nước ngoài tràn ngập. Những chú chó béc giê màu vàng, tai vểnh, thè lưỡi đỏ lòm được xếp hàng từng bộ nghênh ngang đứng ngay cửa chợ khiến người ta nghĩ tưởng đây là chợ chó.
Đi đến các Đình, Đền, Chùa những ngày Rằm hoặc Mồng Một để cầu sự bình an, thì từ xa đã thấy hai con sư tử đá chễm trệ nhe nanh, giơ vuốt như hăm dọa, như giận dữ, nhiều con cao gấp rưỡi con người che lấp cả cửa Phật linh thiêng.
Đi đến thăm phố Hàng Mã, nơi tụ hội các nghề thủ công truyền thống của Thủ đô thì ấn tượng đầu tiên là tràn ngập hàng hóa với các màu đỏ rực, vàng chóe từ chiếc đèn lồng, các loại đồ nhựa xanh, đỏ lòe loẹt của nước láng giềng Trung Quốc - các loại đồ chơi thượng vàng hạ cám từ súng tiểu liên, gươm, kiếm, xe tăng, máy bay, tàu thủy… những loại mặt nạ kinh dị… với một chất liệu rẻ tiền và chóng hỏng. Hỏi còn đâu những hàng thủ công làm bằng tay khéo léo của các làng nghề Việt ? Lại rất ít thấy các đèn ông Sao, đèn ông Sư, đèn kéo quân, được chau chuốt tạo hình từ tay người thợ tài hoa?
Đi dọc theo các dãy phố mới mở của thủ đô Hà Nội thì thấy ở đâu cũng trang trí giống nhau, đồng điệu, tẻ nhạt cùng các tấm pano quảng cáo, các biển hiệu karaoke, nhà nghỉ, các tiệm xoa bóp đủ kiểu... tất cả các tấm biển đó lấn át cả biển đèn xanh, đỏ, tín hiệu giao thông đường phố. Các biển quảng cáo chữ to, chữ nhỏ đua nhau che lấp tầm nhìn, ngăn cản luồng khí mát lành cho các căn hộ chung cư. Ở các ngôi nhà nhỏ thì biển quảng cáo chữ to, ở các ngôi nhà to thì biển quảng cáo lại càng to hơn, không ai chịu thua ai một tấc…

Giải Nhất - Hệ thống sản phẩm
Hoàng Vân Anh - Hà Nội. Bộ đèn cá (Gốm), h: 20-35cm, l: 25-40cm, w: 20-30cm

Có nhiều lý do dẫn tới các quan niệm như vậy . Vẻ đẹp không chỉ nằm trong từng sản phẩm mà còn nằm trong môi trường và không gian của cuộc sống. Để trình độ sản xuất được nâng cao vể mặt thẩm mỹ và văn hóa, để MTƯD trở nên hài hòa trong môi trường lao động phải có một đội ngũ các nhà thiết kế chuyên nghiệp đủ sức tạo ra hình dáng, đồ vật có giá trị thẩm mỹ.
Ở những lĩnh vực mà ý nghĩa và nội dung của MTƯD chưa sáng tỏ thì những nỗ lực tất nhiên để đi tới sự hài hòa về thẩm mỹ sẽ trở thành một phong trào nghiệp dư.”trang trí”, “làm đẹp” cho một không gian nào đó.
Toàn bộ bề mặt của lĩnh vực sản xuất - tiêu dùng không nên quan niệm là một quần thể vững chãi, bất biến để đến thế hệ sau con cháu phải trầm trồ thán phục. Ngược lại trong thời đại xã hội tiến hóa liên tục, trong khi các lực lượng sản xuất cần phải có khả năng theo kịp những tiến bộ của Khoa học, Kỹ thuật đòi hỏi người ta phải liên tục theo dõi những kết quả mới nhất của khoa học và ứng dụng chúng để lao động sáng tạo của con người trong lĩnh vực sản xuất không diễn ra một cách cô lập, làm sao cho mỗi người đều đỡ tốn sức lực về mặt tâm lý, sinh lý nhất. Chỉ có như vậy các yếu tố thẩm mỹ - văn hóa của MTƯD mới có thể tham gia nâng cao điều kiện làm việc và điều kiện sống của cộng đồng.
Ở nhiều nước, bất kể trình độ phát triển công nghiệp khác nhau, người ta đều nói đến sự cần thiết phải công nhận MTƯD là một bộ phận của nền sản xuất hiện đại,của chính sách xã hội và là động lực thúc đẩy sự phát triển của kinh tế - văn hóa .

Giải Ba - Hệ thống sản phẩm
Nguyễn Hương Ly - Hà Nội.
Chim Lạc (Bạc),
Kiềng: 14x17cm,
Mặt dây: 8x5cm; vòng tay: Φ7.5x0.7-5cm, Khuyên tai: 5x2cm, nhẫn: Φ1.8x1.5cm

Ở Việt Nam, chắc chắn đó là một quá trình lâu dài, phức tạp và chỉ có sự giáo dục có thẩm mỹ, có hệ thống, có tổ chức cho những người trực tiếp sản xuất, quản lý kinh doanh mới phát triển được ý thức về vấn đề này.
Một nhà doanh nghiệp, một nhà quản lý, một nhà sản xuất không được đào tạo đầy đủ về thẩm mỹ… sẽ không thể hiểu được ý nghĩa và vị trí của MTƯD hiện đại có tác dụng quan trọng như thế nào đối với chất lượng, kỹ thuật sản phẩm, quản lý tổ chức văn hóa trong cộng đồng cũng như chiến lược kinh doanh hiệu quả trong môi trường làm việc của mình.
Nêu những vấn đề trên một cách cụ thể hơn vào tình hình chúng ta hiện nay thì phải thành thật công nhận rằng chúng ta đang đứng trước những vấn đề nghiêm chỉnh - phải quyết đoán, như có rất nhiều cơ sở sản xuất hoặc doanh nghiệp được đầu tư với công nghệ và trang thiết bị hiện đại nhưng lại sản xuất ra những mặt hàng hết sức lạc hậu về mặt thẩm mỹ; có rất nhiều cơ quan các cấp tuyển dụng công chức, viên chức vào các vị trí chuyên môn nhưng lại không có trình độ chuyên môn đúng với vị trí của mình được giao...
Như vậy là thiệt hại hai lần vì những điều kiện vật chất cũng như tiền đầu tư để hiện đại hóa tư liệu sản xuất không có tác dụng và không mang lại hiệu quả cho xã hội.
Thứ hai là: Nếu người ta không hợp tác, không chịu hiểu mối liên quan giữa sản xuất - tiêu dùng mà cứ chạy theo lợi nhuận trước mắt thì sẽ có tác dụng kinh tế xấu đối với nơi sản xuất và doanh nghiệp.
Nếu chúng ta thực sự muốn thúc đẩy sự phát triển của MTƯD, muốn nâng cao trình độ văn hóa chung của xã hội cũng như việc giáo dục thẩm mỹ tiêu dùng thì chúng ta phải chú ý tới những mâu thuẫn thường xuyên giữa sản xuất - tiêu dùng để có những biện pháp giải quyết thích hợp. Sự phụ thuộc qua lại và tác động lẫn nhau trong tương quan Người sản xuất - Người tiêu dùng giúp thấy rõ điều cần thiết và quan trọng là phải nâng cao trình độ hiểu biết về vị trí quan trọng của MTƯD trong nền kinh tế cho người dân, cho nhà quản lý… điều đó bao gồm cả việc giáo dục thẩm mỹ qua thiết kế.
Triển lãm Mỹ thuật ứng dụng Toàn quốc lần thứ III (2009-2014) đã nhận được 473 tác phẩm, sản phẩm của 222 tác giả thuộc 13 tỉnh thành phố, trong đó nhóm tác phẩm, sản phẩm có 377 tác phẩm của 157 tác giả, nhóm thiết kế sáng tạo có 96 tác phẩm của 65 tác giả. Vẫn còn rất nhiều những tác phẩm tiêu biểu có chất lượng cao trong lĩnh vực Trang trí Nội Ngoại thất, trong lĩnh vực Trang sức - Kim hoàn - Đá quý, trong ngành xây dựng cơ bản, khách sạn, công viên hay những công trình liên kết với nước ngoài đã thực hiện và đã phục vụ cho đời sống xã hội còn trống vắng trong triển lãm này đang đòi hỏi Ban tổ chức cần có những Triển lãm chuyên đề với quy mô rộng lớn hơn trong tương lai.
Niềm tin và hy vọng vào sự phát triển bền vững của MTƯD nước nhà không chỉ đặt trên vai nhà thiết kế mà nó còn phụ thuộc rất nhiều vào một chiến lược phát triển lâu dài của Nhà nước, trong đó có sự đầu tư đúng hướng của các cơ sở sản xuất và doanh nghiệp.

L.H.V

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 11/2014)