Thế giới nhiếp ảnh kỹ thuật số của Andreas Gursky

Andreas Gursky là nghệ sĩ thị giác người Đức lừng danh thế giới với những bức ảnh màu khổ lớn về kiến trúc và phong cảnh. Tác phẩm nhiếp ảnh nối tiếng nhất của ông mang tên Dòng sông Rhein II đã được bán với giá 4,3 triệu đô tại sàn đấu giá Christie’s, New york năm 2011 và đã trở thành bức ảnh đắt giá nhất thế giới trong lịch sử nghệ thuật.

Sinh năm 1955 tại Leipzig nhưng lớn lên ở Dusseldorf, Andreas Gursky sinh ra trong một gia đình có truyền thống lâu đời về nhiếp ảnh khi mà cả cha và ông nội của ông đều là nhiếp ảnh gia. Từ năm 1978 đến năm 1981 ông theo học trường Folkwangschule, Essen, Đức. Tại đây có nhiều lời đồn đại rằng ông từng theo học nhiếp ảnh gia nổi tiếng người Đức Otto Steinert. Tuy nhiên cũng có nhiều tranh cãi vì Otto Steinert đã qua đời từ năm 1978. Từ năm 1981 tới năm 1987 ông theo học nhiếp ảnh ở học viện nghệ thuật Dusseldorf. Ở đây Andreas Gursky theo học Hilla và Bernd Becher là cặp đôi nhiếp ảnh nổi tiếng với phong cách nhiếp ảnh độc đáo chụp ảnh hệ thống các máy móc và kiến trúc công nghiệp. Andreas Gursky đã được đào tạo chuyên nghiệp cũng như ảnh hưởng mạnh mẽ từ hai bậc thầy này.

 Sông Rhein II,bức ảnh đạt mức giá kỷ lục 4,3 triệu USD

99 xu của Grusky

Andreas Gursky thể hiện một cách tiếp cận có trật tự khá giống với ảnh hưởng từ cặp đôi Hilla và Bernd Becher trong các tác phẩm nhiếp ảnh của ông. Những ảnh hưởng mạnh mẽ khác tới nhiếp ảnh của Andreas Gursky còn phải kể tới nhiếp ảnh gia chụp phong cảnh người Anh John Davies với kĩ thuật hình ảnh điểm. Trước những năm 1900, Andreas Gursky không biến đổi hay tác động vào những bức ảnh kỹ thuật số của mình. Trong những năm gần đây ông mới bắt đầu bày tỏ thẳng thẳn về việc phụ thuộc vào máy tính để sửa và gia tăng dung lượng cho tư liệu ảnh để tạo nên nghệ thuật của không gian lớn hơn cả những vật thể được chụp. Những nhà phê bình nghệ thuật ngợi ca các tác phẩm của Andreas Gursky và cho ông là một trong số hai bậc thầy từ trường Dusseldorf, cũng như so sánh các tác phẩm nhiếp ảnh của Andreas Gursky với trải nghiệm của sự hùng tráng và cao cả ở các tác phẩm hội họa phong cảnh thế kỉ XIX và không bị mất đi tính tỉ mỉ và chi tiết của hình ảnh. Và chủ điểm đương đại chính là thế giới ngày nay được nhìn một cách bình thản từ xa.

Series Bangkok của Grusky

Chủ điểm trong nhiều tác phẩm nhiếp ảnh của Andreas Gursky được lấy từ một điểm ảnh tập trung nhấn mạnh. Vị trí này hỗ trợ người xem được tiếp cận vào những khung cảnh bao quanh cả trung tâm và ngoại vi mà thường những điểm nhìn này khó có thể nhìn thấy bằng mắt thường. Về yếu tố thị giác, Andreas Gursky luôn hướng đến những không gian lớn, lạnh lùng gần như vô danh tính, có tính chất nhân tạo như mặt tiền cao ốc ban đêm, những hành lang văn phòng, những sàn chứng khoán, nội thất của những chuỗi cửa hàng bán lẻ… Một lý do nữa khiến tác phẩm của Gursky có giá trị nghệ thuật và văn hóa sâu sắc vì ông còn như một sử gia viết lại thời điểm hiện đại hóa và sự phát triển của chủ nghĩa tiêu thụ tại phương Tây. Tuy bề ngoài ta chỉ thấy những bức ảnh mang tính khảo sát trung tính của những không gian công cộng nhưng đối tượng thực sự trong các tác phẩm chính là ”màng bong bóng vô hình” mà dường như tất cả mọi người đều nhìn vào trong thời điểm này. Đây cũng là cách Gursky định nghĩa ý niệm về “đương đại”. Kèm với kích thước lớn choán hết không gian, những tác phẩm ảnh của ông còn là một sự hiện hữu ba chiều như trong điêu khắc. Và thường phải mất một lúc để có thể chiêm ngưỡng tác phẩm của ông khi mà chúng thường cố tình làm mất phương hướng dẫn đến cảm giác không có trọng tâm. Các bức ảnh thường ở dạng nằm ngang có xu hướng mở rộng, cảm giác này khiến không gian như phẳng lừ cuốn hút đôi mắt người xem lướt qua những dòng thông tin song hành. Đôi lúc ánh mắt của người xem cũng phải kiên nhẫn để chiêm ngưỡng sự mê hoặc của vô số những chi tiết trong ảnh. Andreas Gursky thường chụp những đối tượng của mình từ một khoảng cách và góc chụp gây cảm giác “viễn vọng”, như từ cái nhìn của Chúa trời. Nhưng khi mà sự bối rối đầy bất an gây ra sự không phân biệt được những hình động hay tĩnh trong những bức ảnh này đáng lẽ phải tạo nên một sự sợ hãi cho người xem nhưng nó lại càng cuốn hút người xem vào tác phẩm của Gursky. Đôi lúc thậm chí người xem có cảm giác như đang nhìn vào những hình ảnh được chụp lại bởi một máy camera tự động, nhưng cấu trúc về điểm nhìn trong các bức ảnh của ông thì luôn xứng đáng là bậc thầy, đến mức những hình ảnh này nhiều khi gây cảm giác như được dàn dựng. Trong một cuộc phỏng vấn năm 1998, Andreas Gursky đã tuyên bố “Sở thích của tôi về một cấu trúc rõ ràng là kết quả của ham muốn hay có thể nói là ảo tưởng để có thể kiểm soát được mọi thứ và duy trì sự tồn tại của mình trên đời.” Lời tuyên bố này dẫn tới kết quả của việc sử dụng ngày càng nhiều những bố cục trừu tượng trong những năm gần đây. Một ví dụ điển hình như trong tác phẩm đắt giá kỷ lục Sông Rhein II (1999) mô tả sự kéo dài của dòng sông Rhine bên ngoài Dusseldorf. Khi nhìn tác phẩm ngay lập tức người xem sẽ thấy cái nhìn kéo dài của nước nhưng cũng là một cấu hình trừu tượng của các dòng màu chạy ngang ở nhiều chiều khác nhau. Dòng sông chạy qua trung tâm của bức ảnh ngang dòng màu bạc, bao quanh bởi những dãy kẻ song song cỏ xanh, đường, bờ biển và bầu trời. Không có bất kì một người hay một vật thể nào khác, một tác phẩm trừu tượng, một hình ảnh phong cảnh như được tạo ra từ một cỗ máy. Tác phẩm này sau đó đã được bán với giá 4,3 triệu đô tại sàn đấu giá Christie, New York khiến cho tên tuổi của Andreas Gursky trở thành một trong những nhiếp ảnh gia có tác phẩm đắt giá nhất thế giới. Hay trong tác phẩm Ngân hàng Thượng Hải (1994), một bức ảnh trong đó hàng trăm nhân viên xuất hiện như là kiến thợ trong không gian của ánh sáng, hoàn toàn bị chi phối bởi những đường ngang dọc của kiến trúc tòa nhà. Khi chụp những khách sạn hay công ty, Gursky thường nhấn mạnh vào nguyên khối hình học bằng cách đưa hình ảnh gần như không có chiều sâu khiến cho bề mặt ảnh phẳng tạo cảm giác những cấu trúc trừu tượng. Một tác phẩm nổi tiếng khác của ông mang tên 99 xu (1999) được chụp tại một cửa hàng đồng giá chỉ 99 xu ở đại lộ Sunset ở Los Angeles, và mô tả không gian nội thất của cửa hàng như một bố cục ngang kéo dài với các dãy hàng song song, giao nhau với những cột đứng màu trắng. Ở đây sự phong phú của “những bọc hàng hóa được dán nhãn đặt ngay ngắn được biến đổi thành những mảnh màu, tạo bởi những dãy bất tận vô vàn sản phẩm giống hệt nhau, phản chiếu trần nhà sáng bóng” Trong chuỗi ảnh gồm sáu phần mang tên Đại dương I-VI (2009 – 2010), Gursky sử dụng ảnh vệ tinh mà ông thu nhặt được từ nhiều nguồn khác nhau trên internet và tăng cường độ nét. Andreas Gursky lần đầu triển lãm ở Đức năm 1985 và sau đó đã triển lãm ở nhiều nơi khắp Châu Âu và trên thế giới bao gồm những nơi như bảo tàng nghệ thuật hiện đại New York, Centre Pompidou Paris, bảo tàng nghệ thuật Basel, Thụy Sĩ, bảo tàng quốc gia Victoria ở Melbourne, Úc... cũng như xuất hiện ở nhiều triển lãm quốc tế như Foto-Triennale ở Esslingen, Venice Biennale và Biennale Sydney. Trong triển lãm cá nhân năm 2001 của Andreas Gursky ở bảo tàng nghệ thuật hiện đại New York đã mô tả tác phẩm của ông là “một thứ nghệ thuật tinh vi của việc quan sát nhân tạo. Và nhờ tới nghệ thuật trong yếu tố hư cấu của Andreas Gursky mà chúng ta được trải nghiệm ghế giới của ông như của  chính chúng ta.”

Ngân hàng Thượng Hải của Grusky

Khi chúng ta xem hầu hết hệ thống tác phẩm của Andreas Gursky, các họa tiết định kì của các thùng hàng, những văn phòng cao tầng, sự hiển thị tiêu dùng, những công viên được cắt tỉa cẩn thận cũng như những khách sạn với đại sảnh khổng lồ chỉ để đưa đến một mục đích cuồi cùng, một khung cảnh và điểm nhìn “nhân tạo” của trải nghiệm đương đại. Chúng ta đang sống trong một xã hội tiêu thụ, các giá trị và biểu tượng được tạo nên bởi những sản phẩm. Và con người dường như ngập lụt trong đó, trước đây những khung cảnh hùng vĩ là thiên nhiên thì giờ đây hàng hóa và xã hội hiện đại đang xâm chiếm thế giới. Tên tuổi của Andreas Gursky còn vô cùng quan trọng trong lịch sử nhiếp ảnh đương đại khi mà vào những thập niên 80 ông cũng thuộc làn sóng những nghệ sĩ cách tân đưa nhiếp ảnh trở thành một phần hết sức quan tr­ọng của nghệ thuật đương đại. Nhiếp ảnh giờ đây không còn chỉ mang tính phóng sự hay khoảnh khắc mà còn là cả một ngành nghệ thuật và liên quan chặt chẽ với những loại hình nghệ thuật hiện đại khác nhau.

Đỗ Tường Linh (sưu tầm và lược dịch)

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số 06/2013)