Triển lãm nhóm Họa sỹ Sơn ta Việt Nam

Thật thú vị, tôi nhận được 2 giấy mời tờ gấp, Triển lãm Nhóm Họa sỹ Sơn ta Việt Nam, lần thứ nhất, của 38 tác giả mà tôi đã quen biết, khai mạc ngày 17/7/2013. Cùng với lời giới thiệu của họa sỹ Lý Trực Sơn: “Nhóm Họa sỹ Sơn ta Việt Nam là những họa sỹ vẽ sơn ta có tâm huyết, tự liên kết thành nhóm, sinh hoạt nghề nghiệp, giao lưu học hỏi… Với tinh thần thừa kế phát huy, tìm tòi sáng tạo, nhằm góp thêm tiếng nói nhằm khẳng định những giá trị độc đáo của tranh sơn mài Việt Nam”. Thật đáng trân trọng, được coi như một tuyên ngôn nghệ thuật của Nhóm Họa sỹ Sơn ta Việt Nam, một quan niệm, một cách tiếp cận, có tính định hướng đúng. Đi từ chất liệu sơn ta cứ tưởng như là cũ, theo tôi là mới và lạ trong cách đặt vấn đề hướng tới cái đẹp đích thực của tranh sơn mài trong đời sống mỹ thuật hôm nay.

Sau khi xem 38 tác phẩm của 38 tác giả, hầu như đều sử dụng kỹ thuật mài là chủ đạo. Một vấn đề đặt ra với tôi tại sao nhóm tác giả lại lấy chất liệu sơn ta làm tên triển lãm, sao không nói thẳng là triển lãm tranh Sơn mài? mà thực chất là các tác phẩm sơn mài, theo tiêu chí thẩm định: Phẳng ,Bóng, Trong và độ sâu thăm thẳm của màu.

Đó là một quan niệm, một cách tiếp cận có tính định hướng đi từ chất liệu sơn ta đến sáng tác sơn mài, đề cập trúng thực tiễn sáng tác tranh sơn những năm cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI đặt ra một vấn đề lý luận mỹ thuật. Cần xác định rõ ranh giới: tranh sơn mài, tranh sơn ta, tranh sơn Nhật, tranh sơn vẽ trên vóc sử dụng chất liệu tổng hợp. Không nên, không được phép đặt chúng trong một giọ.

Nguyễn Nghĩa Dậu, Ngõ vắng, sơn mài

Chất liệu tuy chỉ là một phương tiện xong không có nó khó tạo nên hình thức nghệ thuật mới và lạ. Mỗi chất liệu có một vẻ đẹp đặc thù, luôn đòi hỏi tinh thông một kỹ thuật tương ứng

Có điều chất liệu sơn, nghề sơn, sản phẩm sơn… từ trước CN đã hiện diện ở Trung Quốc, Việt Nam, Nhật Bản, Ấn Độ, Ba Tư… Sau này còn hiện diện ở châu Âu như Pháp, Ý.

Điều thú vị có lẽ chỉ có sơn ta, cụ thể hơn là sơn Phú Thọ, một chất liệu quánh quyện, dẻo dai, bề chắc và mịn màng cùng với tìm được kỹ thuật mài của các thế hệ họa sỹ Trường Mỹ thuật Đông Dương mới hội đủ khả năng tả chất, tạo chất, diễn chất, xử lý ánh sáng và tạo không gian hội họa, góp cho hội họa thế giới một thể loại hội họa mới - Tranh sơn mài.

Nói đến chất liệu, không thể không nói đến kỹ thuật, kỹ xảo, tuy chỉ là phương tiện. Xong không am tường chất liệu, không tinh thông kỹ thuật thì khó sáng tác chưa nói đến đẹp. Như cùng chất liệu sơn ta, một khi sử dụng các phương tiện kỹ thuật khác nhau sẽ đem lại nhiều hiệu quả nghệ thuật khác nhau còn dẫn đến các thể loại tranh sơn khác nhau. Chẳng phải sơn ta với kỹ thuật mài trở thành tên gọi “tranh sơn mài”. Còn “tranh sơn”, với kỹ thuật cực kỳ phong phú. Sơn vẽ trên tấm vóc, có chỗ mài, chỗ không mài, còn gắn đắp nổi, khoét sâu thì gọi là tranh sơn. Chưa hết, dùng sơn vẽ trên vóc cùng với chất liệu tổng hợp: Gắn đá, gắn đồng xu căng dây gai dây thép, thậm chí gắn cả đầu rồng hay bất kỳ vật liệu nào vốn có trong cuộc sống phù hợp với ý tưởng nghệ thuật đều có thể đưa vào tấm vóc. Tôi gọi là tranh sơn Phú Thọ tổng hợp, cụ thể là tranh sơn tổng hợp. Còn một loại tranh sơn ta, dùng sơn đóng thành tuýp, vẽ trên toan, vải bố… với độ dày mỏng khác nhau độ chảy, độ loang, độ nhòe của sơn, rồi phủ acrylic còn gắn vỏ trứng, vàng, bạc cũng tạo nên được những hiệu quả mới và lạ là “tranh sơn vẽ trên toan”, tất cả đã tạo nên những hình thức tạo hình cực kỳ phong phú và đa dạng của thể loại tranh sơn. Tranh sơn một thể loại mới, đầy triển vọng ở thì tương lai.

Nguyễn Trường Linh, Chuyện tình Cổ Loa, sơn mài

Từ tuyên ngôn nghệ thuật của Nhóm Họa sỹ Sơn ta Việt Nam, đối chiếu với các tác phẩm công bố tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Tôi liên tưởng đến dự báo tài tình cách đây hơn 60 năm có tính định hướng trong sáng tác tranh sơn mài của Tô Ngọc Vân: “Năm 1931, nhân triển lãm quốc tế Paris, nghệ sỹ Việt Nam muốn trình bày tác phẩm có tính dân tộc đã dùng sơn ta… nhưng ý định còn ngần ngừ, chưa quả quyết… quên dĩ vãng sơn ta, đổi tên nhũn nhặn là sơn mài.” Ấy thế mà đã mở ra một trang sử tranh sơn mài làm rạng danh mỹ thuật nước nhà.

Từ “quên dĩ vãng sơn ta đổi tên nhũn nhặn là sơn mài” đến tuyên ngôn của Nhóm Họa sỹ Sơn ta, “nhằm góp thêm một tiếng nói khẳng định những giá trị truyền thống tranh sơn mài” đã phần nào phản ánh sinh động trong không ít tác phẩm trưng bày tại triển lãm. Từ cái gốc chất liệu sơn ta, từ bài học kết hợp hài hòa truyền thống hiện đại, luôn là một giá trị tiếp tục của các danh họa. Có điều, sống trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, thời hậu nghệ thuật hiện đại. Nhóm họa sỹ sơn ta Việt Nam đã vẽ theo quan niệm và cảm quan của thế hệ mình như: Trừu tượng của Lý Trực Sơn, đâu có phải là trừu tượng thường tình, Kén của Nguyễn Hải Yến, Mèo của Đoàn Thị Thu Hương, đâu có dừng lại ở chuyện con mèo, con kén thường tình mà ẩn chứa triết lý nhân sinh, vũ trụ quan muốn được giãi bày, đối thoại, một hình thức nghệ thuật nổi trội các yếu tố tạo hình: Trừu tượng, Siêu thực và Biểu hiện - Trừu tượng của chủ nghĩa hiện đại phương Tây theo quan niệm tạo hình truyền thống phương Đông Việt Nam. Cùng nằm trong dòng chảy đó, Chuyện tình Cổ Loa của Nguyễn Tường Linh, Một chiều Long Biên của Đỗ Đức Khải, Ngựa của Nguyễn Văn Lục, Cá của Trần Phi Trường… Biết khai thác các yếu tố tạo hình của chủ nghĩa lập thể: Còn Nhìn của Nguyễn Đức Đàn, đâu có phải là cái nhìn thường tình mà là “một cách nhìn lịch sử”. Lần đầu tiên trong tranh sơn mài, yếu tố tạo hình chủ đạo là chữ viết chữ trong một không gian ẩn hiện, có nhiều nhịp điệu chảy theo dòng lịch sử khá độc đáo.

Đoàn Thị Thu Hương, Mèo, sơn mài

Còn các tác phẩm thuộc thể loại tranh phong cảnh, tĩnh vật biết khai thác tinh hoa của nghệ thuật sơn mài hiện thực, đúng hơn là dòng nghệ thuật hiện thực tâm trạng thuộc kênh tạo hình của chủ nghĩa hiện đại theo cảm quan của thế hệ mình, biết tiếp thu bài học truyền thống hiện tại: Mùa xuân trên dẻo cao của Phạm Quang Tuấn, Ngõ vắng của Nguyễn Nghĩa Dậu, Nắng thu của Chu Viết Cường, Cảnh Tĩnh Gia của Phạm Ngọc Mỹ, Nghỉ trưa của Nguyễn Đức Việt, Góc bếp của Trịnh Thanh Tùng… Nếu nói “ánh sáng là nhân vật chính trong tranh phong cảnh” thì các tác phẩm trên xử lý ánh sáng khá hiệu quả, nhất là kỹ thuật dát vàng của tranh sơn mài, thứ ánh sáng lung linh vàng son của sơn mài. Còn tranh tĩnh vật Hoa mẫu đơn của Nguyễn Thị Quế, hiệu quả của kỹ thuật gắn vỏ trứng khá tinh tế và nổi trội như điểm nhấn, điểm sáng trong một bố cục.

Tất cả các tác phẩm tôi điểm ở trên, đích thị là những tác phẩm sơn mài đẹp theo tiêu chí thẩm định giá trị nghệ thuật của tranh sơn mài: phẳng, bóng, trong và độ sâu thăm thẳm của màu. Định hình, định vị một phong cách tranh sơn mài của thế hệ họa sỹ hiện đại hôm nay.

Tựu chung Triển lãm Nhóm Họa sỹ Sơn ta Việt Nam, lần thứ nhất, năm 2013 tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam là triển lãm nghiêm túc, chững chạc và hấp dẫn từ cách đặt vấn đề, tiếp cận chất liệu sơn ta, một định hướng nghệ thuật đúng trong sáng tác tranh sơn mài Việt nam. Đi từ truyền thống đến hiện đại, luôn là “một giá trị tiếp tục”, không chỉ là “cái còn lại” mà quan trọng hơn là “còn tiếp như thế nào” mới mong đáp ứng được nhu cầu của thời đại mà chúng ta đang sống.

Từ thực tiễn sáng tác triển lãm của Nhóm Họa sỹ Sơn ta Việt Nam, 2013, chúng ta cùng nhau “nhìn lại” - “đối thoại” về chất liệu sơn ta và các hình thức kỹ thuật tương ứng để xác định rõ ranh giới thể loại: tranh sơn mài, tranh sơn ta, tranh sơn Nhật, tranh sơn vẽ trên vóc với chất liệu kỹ thuật tổng hợp, tranh sơn vẽ trên toan, vải bố. Mỗi thể loại, chất liệu đều tạo nên một vẻ đẹp đặc thù, một hình thức riêng của thể loại làm phong phú tranh sơn ta của chúng ta.

Thiết nghĩ có một nhóm họa sỹ vẽ sơn ta đông đảo, tự nguyện, tâm huyết đã liên kết thành một nhóm có hẳn một Ban Chủ nhiệm muốn khẳng định mình đúng với tiêu chí mô hình tổ chức câu lạc bộ, Hội Mỹ thuật Việt Nam sớm tập nhóm họa sỹ này trong một câu lạc bộ về thể loại chất liệu sơn ta, tiếp sức kịp thời cho sự phát triển tranh sơn mài Việt Nam bền vững… Đã đến lúc cần mở rộng mô hình hoạt động câu lạc bộ, tập hợp các tác giả hội viên theo các câu lạc bộ chuyên về thể loại chất liệu: Sơn dầu, Lụa, Đồ họa độc bản, Tượng tròn,… như một hình thức hoạt động tự nguyện nối dài cánh tay hoạt động của Hội ta.

Tất cả vì một nền mỹ thuật, đậm đà bản sắc dân tộc và thời đại, phát triển và bền vững. Hội và hội viên không thể không chuyên sâu về một đề tài, thể loại chất liệu.

                             L.Q.B