Tròn 20 năm trước, vào một buổi sáng tháng Tám năm 1995, trên đường từ Nam Định về Hà Nội, mấy anh em chúng tôi – nguyên là phóng viên Thông tấn xã Việt Nam đã ghé vào thăm anh tại nhà riêng ở thị xã Phủ Lý. Rất may là anh đang có mặt ở nhà. Thấy khách đến, người đàn ông 55 tuổi, lúc này tóc đã bạc gần hết, vui vẻ ra sân đón khách vào  nhà mời nước và trò chuyện. Tuy công tác cùng cơ quan, nhưng tôi ít có dịp gặp anh, vì mỗi người làm việc ở một bộ phận khác nhau, mà anh cũng rất ít khi có mặt ở cơ quan. Nói đến Vũ Tạo, ai cũng biết đó là một phóng viên quân đội xông xáo, thường xuyên có mặt trên các chiến trường. Chỉ cần xem ảnh của anh gửi về, đăng trên các báo ngày ấy, cũng biết anh đang ở đâu. Hôm nay, ngồi trò chuyện lâu với anh, ngắm gương mặt hiền lành, đôn hậu của anh, tôi thật khó hình dung những tháng ngày anh lăn lộn với chiếc máy ảnh và ba lô trên vai ở nhiều trận địa, hết Phủ Lạng Thương lại Quảng Bình, Vĩnh Linh, Cồn Cỏ, hết thành Huế lại Tây Nguyên, từng có mặt trong cuộc tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân 1968, ít năm sau lại xông pha trong chiến dịch Khe Sanh, Đường 9 – Nam Lào, rồi hơn 80 ngày đêm nóng bỏng ở Quảng Trị.

Hiên ngang, 1966. Ảnh: Vũ Tạo

Thật kỳ lạ, người chiến sỹ ấy đã lại xuất hiện trong chiến dịch “Điên Biên Phủ trên không Hà Nội”, sau khi chụp không biết bao nhiêu hình ảnh về các trận đánh của quân giải phóng ở Tà Cơn, Làng Vây… Vinh dự lớn cho anh là đã cùng một số đồng nghiệp ưu tú làm thành “tổ mũi nhọn” tiến về miền Nam trong chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, ghi lại những chiến công lẫy lừng của các chiến sỹ Giải phóng quân từ lúc mở màn chiến dịch cho đến ngày toàn thắng.Rõ ràng, Vũ Tạo là một trong những tác giả đã tạo nên bức tranh toàn cảnh rất hoành tráng về các chiến dịch lớn trong Nam ngoài Bắc, phản ánh sinh động hầu hết các trọng điểm nóng bỏng nhất, sôi động nhất của các quân chủng: bộ binh, xe tăng thiết giáp, cao xạ, hải quân, phòng không không quân, thanh niên xung phong…Người nghệ sỹ – chiến sỹ ấy lúc này đang ngồi trước mặt tôi đây, vô cùng hiền lành, giọng nói thật nhỏ nhẹ, đôi khi pha chút dí dỏm, hồn nhiên như thời trai trẻ. Anh không coi những năm tháng  hào hùng ấy của đời mình là có gì đặc biệt mà hiển nhiên như của bất cứ ai trong cuộc chiến đấu vẻ vang của dân tộc. Anh nói: “Tôi đã sống và làm việc như chính mình từng mơ ước, từng mong muốn. Làm xong công việc rồi, tôi lại trở về với đời thường, như bao nhiêu công dân khác…”.Niềm mơ ước và sự mong muốn mà Vũ Tạo nói đến không chỉ của riêng anh, đó là của cả thế hệ trẻ thời đó: tất cả vì sự nghiệp chống Mỹ, cứu nước. Năm 1960, tròn 20 tuổi, Vũ Tạo và một số thanh niên ở Châu Sơn quê anh xung phong nhập ngũ. Thoạt đầu, anh được phân công giảng dạy ở trường văn hóa của Quân đội, sau đó được điều về công tác ở Cục Tuyên huấn Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam. Năm 1965, ở tuổi 25, Vũ Tạo được biệt phái sang tổ ảnh quân sự của Thông tấn xã Việt Nam. Nhờ được đào tạo tại khóa 6 do cơ quan này tổ chức, anh đã nắm những kiến thức cơ bản về công tác báo chí, về hoạt động nhiếp ảnh và từ đó cùng với các đồng nghiệp: Lương Nghĩa Dũng, Hứa Kiểm…, anh trở thành phóng viên ảnh.

Y tá cứu chữa cho tù binh, 1970. Ảnh: Vũ Tạo

 Đơn vị bộ đội tên lửa bảo vệ Bạch Mai, 1972. Ảnh: Vũ Tạo

 

Thử thách đầu tiên đối với anh là ghi hình các trận chiến đấu của bộ đội phòng không bảo vệ cầu Hàm Rồng (Thanh Hóa) – nơi máy bay Mỹ ngày đêm đến bắn phá hết sức ác liệt. Tên tuổi anh được gắn liền với những bức ảnh đầu tiên ghi lại cảnh dân quân tự vệ và chiến sỹ quân đội ta anh dũng bảo vệ cây cầu lịch sử này, bắn cháy nhiều máy bay của giặc Mỹ.Tiếp đó, anh được cử đến với bộ đội ở Hòn Mê (Nghệ An), đảo Cồn Cỏ anh hùng của đất thép Vĩnh Linh, rồi từ đó tới sông Gianh ghi hình ảnh Hải quân chiến đấu oanh liệt bắt giặc lái Mỹ, những chiến sỹ gan dạ bảo vệ cầu Long Đại thuộc huyện Lệ Ninh, tức huyện Quảng Ninh ngày nay. Sau những ngày xông xáo trên tuyến lửa Quảng Bình, đến tháng tư năm 1967, Vũ Tạo lại lao xuống thành phố cảng Hải Phòng – một trong những điểm nóng trong cuộc chiến đấu của quân và dân ta chống giặc Mỹ đang ngày đêm bắn phá, phong tỏa bằng thủy lôi, hòng ngăn cản sự viện trợ chí tình của các nước anh em. Dịp này Vũ Tạo chụp được hình ảnh người đại đội trưởng Nguyễn Văn Đổng, đang chỉ huy trận địa pháo cao xạ bảo vệ nhà máy xi măng Hải Phòng. Báo chí đã truyền đi hình ảnh người sĩ quan trẻ tuổi ấy, đầu đội mũ sắt, hiên ngang nhìn thẳng vào máy bay giặc đang điên cuồng nhả đạn, phất cờ lệnh cho đơn vị nhằm trúng đích. Xung quanh anh và đồng đội, khói bom mù mịt cuồn cuộn dâng lên, đen nghịt cả bầu trời.5 tháng sau, Vũ Tạo được cử đến trận địa pháo cao xạ bảo vệ cầu Phủ Lạng Thương (Bắc Giang) – cây cầu nằm trên đường quốc lộ 1 A nối liền Hà Nội với Lạng Sơn, sát biên giới Việt - Trung, một tuyến đường vận chuyển chiến lược hết sức quan trọng, đưa hàng hóa của bầu bạn năm châu giúp Việt Nam đánh thắng quân xâm lược. Hồi này, Mỹ thua đau ở miền Nam, càng điên cuồng leo thang ra miền Bắc với tuyên bố “đẩy Việt Nam trở lại thời đồ đá”.

Lớp học văn háa của thanh niên xung phong, 1970. Ảnh: Vũ Tạo

 

Giặc lái đến chứng kiến cảnh đổ nát bệnh viện Bạch Mai, 1972. Ảnh: Vũ Tạo

Tại đây, nhà nhiếp ảnh 27 tuổi Vũ Tạo chụp được bức ảnh nổi tiếng, một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của anh trong quá trình hoạt động nhiếp ảnh. Nhìn bức ảnh, người xem cảm nhận cuộc chiến đấu của quân và dân ta đang diễn ra cực kỳ khẩn trương. Từ bốn phía, khói bom dồn lên đen đặc, mặc dù sự nguy hiểm đang mỗi lúc một ác liệt, cái chết như cận kề, các chiến sỹ pháo cao xạ của ta vẫn bình tĩnh lao đạn với động tác thuần phục đưa viên đạn đồng sáng chói vào kẹp đạn, nhằm thẳng quân thù nhả đạn. Bốn chiến sỹ hiên ngang ngẩng cao đầu trong cuộc chiến đấu – khoảnh khắc ấy đã được ghi vào ống kính của Vũ Tạo. Trên bức ảnh, màu đen của nòng pháo như tương phản với nền trời sáng trắng. Vũ Tạo đã chọn đúng khoảnh khắc này để bấm máy. Có thể nói là bố cục, đường nét đều rất giản đơn, nhưng sức biểu hiện của nó thật phong phú. Trong câu chuyện cùng Vũ Tạo, anh cho biết đó là cú bấm máy bằng chiếc Praktica, sử dụng ống kính tê-lê với tiêu cự 135 mm, chụp ở góc độ ngược sáng, bên cạnh cột khói đen ngòm nổi giữa nền trời sáng quả đã tạo nên sức liên tưởng mạnh mẽ.Bức ảnh Hiên ngang (có lúc còn gọi là Nhằm thẳng quân thù, bắn!) đã đoạt giải thưởng cao trong nước và nước ngoài. Hội Nhà báo Việt Nam tặng giải đặc biệt và Hội Nhà báo Liên Xô tặng giải Ba trong cùng năm 1968. Năm 1984, Hội Nghệ sỹ Nhiếp ảnh Việt Nam tặng giải thưởng cho tác phẩm này. Và chính nó đem lại cho nghệ sỹ vinh dự đặc biệt: năm 2007, Vũ Tạo được trao Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật. Tiếc rằng, anh không còn kịp chứng kiến giây phút quang vinh đó. Anh đã từ giã cuộc đời trước đó hơn một năm. Nhưng, mãi mãi, nó là hình bóng gắn với cuộc đời và sự nghiệp của anh. Xin nói thêm: nó còn gắn với tình yêu trong sáng của anh nữa. Dịp ấy, anh đã đến thăm người yêu, sau này là vợ, cùng quê Phủ Lý, đang học ở trường Nông nghiệp Bắc Giang. Chính vợ anh đã về Hà Nội nhận giải thưởng cao quí này từ tay Chủ tịch nước. Có mặt trong ngày lễ đáng nhớ này còn có vợ anh Lương Nghĩa Dũng và nghệ sỹ nhiếp ảnh Chu Chí Thành - một đồng nghiệp trẻ hơn, từng gắn bó với nhau trong gian nguy, đầy lửa đạn.Bức ảnh Hiên ngang được tuyển in trong khá nhiều bộ sách quí như: “Ảnh nghệ thuật Việt Nam” (1971), “30 năm chiến tranh giải phóng” (2005), “Ảnh Việt Nam thế kỷ 20” (2006).Viết đến đây, tôi lại nhớ đến không khí vô cùng sôi động của Hà Nội, của Tổng xã Thông tấn xã Việt Nam trong những ngày sau chiến thắng Buôn Ma Thuột, khi mà Vũ Tạo cùng các đồng nghiệp hăm hở lên đường, làm thành “tổ mũi nhọn” trong đoàn quân dài hàng chục cây số trên đường 1, với pháo, xe tăng, xe chở bộ đội như một mũi tên khổng lồ đang đâm thẳng vào tim kẻ thù.Bốn chục năm đã trôi qua, Vũ Tạo vẫn hiển hiện trong đoàn quân “hiên ngang” ấy, trên đường chiến dịch của mùa xuân 1975, và trở thành bất tử với hàng trăm, hàng ngàn  bức ảnh quí giá mà anh đã đóng góp vào kho tàng ảnh chiến tranh cách mạng Việt Nam.

T.Đ

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 7+8/2015)