Những nhầm lẫn trong nhiếp ảnh!

Không chỉ trong các phương tiện truyền thông mà ngay chính người trong cuộc hoặc nhầm lẫn hoặc ngộ nhận đã hiểu sai các khái niệm, thuật ngữ và loại hình nhiếp ảnh, từ đó dẫn đến thực tế: ca ngợi thái quá hoặc chê bai cực đoan... Trong khi nhiếp ảnh ngày nay đang ngày càng trở nên phổ biến, đại chúng và phát triển cực kỳ đa dạng với nhiều dòng chảy khác nhau.

Nghệ sỹ và phóng viên ảnh

Rất nhiều bài báo đã nhầm lẫn giữa một nghệ sỹ nhiếp ảnh và một phóng viên ảnh (nhà báo) và bản thân chính đối tượng được gọi cũng ngộ nhận. Nghệ sỹ đòi hỏi phải có điểm nhìn - quan điểm riêng và nói gọn là có tư tưởng (thực ra với yêu cầu này thì nhiều nhiếp ảnh gia ở ta chưa thể gọi là nghệ sỹ). Còn nhà báo - phóng viên ảnh phải phản ánh hiện thực khách quan nhất có thể, và tuyệt đối không can thiệp vào hiện thực. Vì thế đã từng có những cuộc tranh luận nổ ra là phóng viên ảnh có phong cách riêng hay không? và nếu có thì nó nên dừng ở mức độ nào để không tác động đến cái nhìn đúng đắn về hiện thực. 

Nói theo kiểu điện ảnh thì nghệ sỹ giống đạo diễn phim truyện hơn còn nhà báo là người làm phim tài liệu.

Tuy nhiên đã có nhiều dịch chuyển giữa hai xu hướng này. Từng có một tay máy nổi tiếng của hãng Magnum chuyên chụp ảnh báo chí, vào một ngày trời không đẹp không xấu đã tuyên bố: “tôi muốn chỉ chụp ảnh nghệ thuật”. Và cũng có sự ngược lại khi một nhiếp ảnh gia chụp art mãi, chán quá quyết định sang chụp ảnh tài liệu.

Giải đặc biệt Canon PTM 2011 của Đoàn Phương Linh

Đẹp và nghệ thuật

Một bức ảnh có sự trau chuốt về tạo hình, về ánh sáng chưa chắc đã là một tác phẩm nghệ thuật, khi nó là sự phô trương giả tạo về hình thức mà trống rỗng về nội dung. 

Đã có sự nhầm lẫn giữa một bức ảnh chỉ mang tính travel (du lịch) thuần túy được chụp đẹp đã được gán mác nghệ thuật ngay. Mặc dù ánh sáng là ngôn ngữ nhiếp ảnh nhưng ánh sáng đẹp chưa đủ tạo nên một tác phẩm. Bởi lẽ sự kiên nhẫn và may mắn có thể tạo nên một bức ảnh đẹp nhưng để bức ảnh đẹp đó trở thành tác phẩm thì đó là câu chuyện khác. (Lẽ dĩ nhiên cũng có những bức ảnh travel đã vượt lên thành tác phẩm nhờ ý tưởng độc đáo của nhiếp ảnh gia).

Cũng như ai đó quan niệm đơn giản rằng cứ sau chuyến đi sáng tác tập thể dài ngày là có tác phẩm. Hoàn toàn nhầm lẫn, vì nghệ thuật vô cùng ích kỷ và đỏng đảnh, có khi bạn càng cố chạy theo thì nó càng xa lánh bạn. Ở đây còn có sự “ảo tưởng” khác là tác giả đã đem toàn bộ công sức bỏ ra để gán vào giá trị của bức ảnh. Bạn có thể rình rập cả tháng trời để chụp, có thể trầy da, xước chân, mất đồ, có thể miệt mài ngồi máy tính xử lý hậu kỳ suốt tuần nhưng không thể lấy điều đó để nói rằng bức ảnh của bạn là tác phẩm xuất sắc. Cũng không thể dùng lời nói có cánh hay đặt tít mỹ miều để nâng cao giá trị một bức ảnh bình thường lên, mà tự thân tác phẩm nói lên điều gì là quan trọng.

Một mảng tường rêu cực kỳ ấn tượng hoàn toàn có thể trở thành một tác phẩm nghệ thuật nếu bạn đem lại cho nó một thông điệp mạnh mẽ, khơi gợi cảm xúc... còn nếu chỉ là một cú bấm thuần túy thông thường thì nó chỉ là tấm ảnh khoe trên facebook. 

Ảnh đương đại (contemporary photography)

Vô cùng khác so với ảnh thông thường, nó không liên quan gì đến việc bạn dùng máy ảnh truyền thống hay máy ảnh kỹ thuật số. Và ảnh đương đại chỉ coi máy ảnh là phương tiện thuần túy hệt như cây bút vẽ và dùng nhiếp ảnh như một phương thức để biểu đạt ý tưởng tác giả. Nó đôi khi coi nhẹ các yếu tố kỹ thuật như ánh sáng, tạo hình, đúng hơn là không dùng hình thức như một thế mạnh mà nặng về nội dung. Ảnh ý niệm (concept) là nhánh chủ đạo trong ảnh đương đại.

Ảnh đương đại lại cùng với các dòng chảy nhỏ khác tạo thành dòng chảy lớn mang tên “Nghệ thuật đương đại”. Chứ nghệ thuật đương đại không chỉ dừng ở nghệ thuật trình diễn, hay nghệ thuật sắp đặt.

Để hình dung về nghệ thuật đương đại cần nhiều lời, ở đây xin ví dụ là nếu bạn treo ảnh hay tranh trong khung là truyền thống, còn nếu bạn treo ảnh hay tranh không có khung hoặc dùng chính cái khung để góp phần biểu đạt nội dung thì đó là hình thức đương đại. 

Vì thế, đây đó những cụm từ như nhiếp ảnh đương đại Việt Nam được dùng tràn lan là không chính xác. Nhà văn Nguyễn Việt Hà từng nói nửa đùa nửa thật rằng: “đương đại là cái to lớn đang diễn ra”.

Thực ra đương đại chỉ một dòng chảy, một khuynh hướng mới mẻ mà thôi.

Tác phẩm của Nhiếp ảnh gia Pháp Manou

Ảnh báo chí và ảnh nghệ thuật

Đó là những khái niệm khác nhau cơ bản nhưng nhiều người hoặc lầm tưởng, hoặc làm dễ dãi nó. Hai nhiếp ảnh gia nói chuyện với nhau, hỏi nhau: hôm nay cậu đi chụp nghệ thuật hay báo chí?

Không ít tay máy cho rằng nếu ảnh đó không xử lý photoshop, không can thiệp nhiều vào hậu kỳ bức ảnh, đơn thuần chỉ là một cú bấm ngay về hiện tượng đang diễn ra, thì đương nhiên đó là ảnh báo chí. Mà không nắm rõ rằng ảnh báo chí phải có thông tin mới và vẫn phải đáp ứng 5W (What, When, Where....)

Không dễ dàng cho một nghệ sỹ đang từ chụp ảnh nghệ thuật mà chuyển sang chụp báo chí. Và một bức ảnh báo chí được xử lý một cách nghệ thuật về ánh sáng, tạo hình thì cũng không nên gọi là ảnh nghệ thuật mà đúng hơn là bức ảnh báo chí đó có tính nghệ thuật. Còn lại báo chí gắn liền với thông tin, vì thế cho phép phóng viên ảnh phạm phải những lỗi kỹ thuật tạm gọi là sơ đẳng ví như cột điện rơi vào đầu nhân vật thì đó là một bức ảnh đắt giá nếu chộp đúng khoảnh khắc quyết định (decide moment - thuật ngữ của nhà nhiếp ảnh nổi tiếng thế giới Henry Bresson- Pháp).

Đã nhiều nghệ sỹ dè bỉu về ảnh báo chí và nhiều phóng viên coi thường mấy ông nghệ sỹ toàn đi chụp “chim, hoa, cá, gái”. Tất cả chỉ thể hiện 1 cái nhìn phiến diện vì để có 1 bức ảnh báo chí tốt hay 1 tác phẩm nghệ thuật đều đòi hỏi rất nhiều yếu tố, trong đó tài năng người chụp là phần lớn nhưng đôi khi may mắn lại có tiếng nói vô cùng quan trọng.

Ngoài ra, thuật ngữ photojournalism (báo chí) và documentary (tài liệu) không phải là như nhau. Documentarry chỉ những dự án nhiếp ảnh tài liệu kéo dài nhiều năm. Trên thế giới một trong những dự án nhiếp ảnh tài liệu lớn nhất được biết đến là Mass Observation diễn ra tại Anh từ năm 1936 đến 1947, 115 nhà nhiếp ảnh đã đi mọi “hang cùng ngõ hẻm” ở Anh để ghi lại những khoảnh khắc trong cuộc sống đời thường của những con người bình thường: công việc hàng ngày của họ, thời gian với gia đình, bạn bè và xã hội. Và nó được coi như một cuộc khảo sát lớn về văn hóa của một quốc gia. 

Và cũng không có khái niệm “tài liệu thị giác” để chỉ những bức ảnh tài liệu duy mỹ như một nữ nhiếp ảnh gia mạnh miệng tuyên bố.

Một ảnh trong bộ ảnh báo chí săn cá ngừ của Xuân Trường

Ảnh nghệ thuật không bị bó hẹp

Ở ta, đã có  những tranh luận về ảnh ý tưởng, rồi ảnh ý tưởng có phải là ảnh đồ họa không?  Và có nhà phê bình cho rằng ảnh đồ họa là ảnh cổ động chính trị...

Trong khi ảnh nghệ thuật có rất nhiều xu hướng, trường phái mà ảnh sáng tạo (creative) hay ảnh thử nghiệm (experiemental) chỉ là những cách gọi khác nhau. Với ảnh nghệ thuật thì không có sự giới hạn về kỹ thuật cũng như cách gọi tên.

Collage (cắt dán) hay còn gọi là “recycling images”- tái tạo hình ảnh từ những hình ảnh thú vị mà nghệ sỹ nhìn thấy trên đường phố, trên báo, tạp chí để tạo ra một hình ảnh mới. Ở ta rất ít những nhà nhiếp ảnh thú vị với hình thức này nhưng ở nước ngoài có những tên tuổi như Max Ernst cắt dán những hình ảnh từ catalogue và tạp chí những năm 20 để tạo ra những hình ảnh mà nhà phê bình nghệ thuật Robert Hughes mô tả là những bài thơ thị giác được chưng cất từ những sự vật bình thường.

Hay photo montage là kỹ thuật kết hợp những bức ảnh  vào nhau tạo ra hình ảnh không có trong hiện thực. Những hình ảnh này có thể gây sốc về mặt thị giác và biểu đạt nhiều ý tưởng thường mang ý nghĩa về mặt chính trị, xã hội. 

Còn thể loại riêng ảnh chân dung cũng chia ra nhiều: chân dung một người, chân dung nhóm người, chân dung tự chụp. Chân dung trong studio, chân dung tại môi trường làm việc của nhân vật, chân dung trên đường phố, ngoài bãi biển... Rồi hình thức chia ra: chân dung cả người, chân dung bán thân, chân dung chi tiết (đặc tả đôi mắt, đôi tay hay thậm chí hai bàn chân....)

Một số nhiếp ảnh gia chuyên chụp nude tự tin cho rằng: Ảnh nude là thể loại khó nhất. Không đúng. Ảnh nude là khó trong các thể loại ảnh nhưng tuyệt nhiên không phải là khó nhất vì trong nghệ thuật không có chữ “nhất”.

Ảnh của thượng tọa Thích Minh Hiền

Hiệp hội và tước hiệu

Khác với ở ta, Hội nghệ sỹ Nhiếp ảnh VN, Hội Mỹ thuật VN, Hội nghệ sỹ Múa... luôn tập hợp những nghệ sỹ gần như là ưu tú nhất của quốc gia, với tính chất là các Hội chính trị - xã hội - nghề nghiệp thì ở các nước Hiệp hội chỉ manng tính chất vui chơi, tự nguyện và ai cũng có thể vào miễn là đóng lệ phí. Không thích nữa thì không đóng lệ phí và cứ việc ra. Vì thế một nước có rất nhiều Hiệp hội, và chỉ riêng nhiếp ảnh cũng có hàng chục, thậm chí là  hàng trăm các hội, hiệp hội lớn nhỏ khác nhau. Hiệp hội nhiếp ảnh Hoa Kỳ, Hiệp hội các nhà nhiếp ảnh chuyên nghiệp Hoa Kỳ, Hội các nhà nhiếp ảnh chụp ảnh đám cưới... nhưng không thể nói một Hội nào đó là tinh hoa tập hợp các tay máy nổi tiếng nhất đại diện cho quốc gia đó được.

Với các tay máy chuyên nghiệp nổi tiếng, họ đều hoạt động độc lập, gần như không tham gia các hiệp hội vì với họ 1 xu lệ phí bỏ ra cũng phải tính toán để thu hồi.

Với các nhiếp ảnh gia quốc tế, tước hiệu thường chỉ dành cho các tay máy nghiệp dư. Các bậc thầy như Ansel Adam, Henry Bresson, Rober Capa... làm gì có tước hiệu, ai đủ sức phong cho họ và họ cũng không cần nó. Một nghệ sỹ chỉ có tác phẩm là thước đo giá trị nhất.

Đẳng cấp và phong độ

Trong bóng đá có câu nói nổi tiếng của Sir Alex “Phong độ là nhất thời, đẳng cấp là mãi mãi”. Trong nghệ thuật nói chung và nhiếp ảnh nói riêng, câu nói đó cũng có thể áp dụng.

Có những sự may mắn như từ trên trời rơi xuống, và có những nhà nhiếp ảnh nắm bắt được nó, nhưng may mắn cũng không đến nhiều lần.

Ở ta, thực tế là có những nhiếp ảnh gia có bước khởi đầu như mơ nhưng về sau cứ tụt lùi dần và mất hút. Cạnh đó có những tay máy đoạt giải khá đều đặn, năm nào cũng có giải nhưng tác phẩm không có dấu ấn trong lòng người xem. Có nhiếp ảnh gia có tên tuổi nhưng bên cạnh những tác phẩm tốt lại có những bức ảnh tệ hại mà chính bản thân tác giả không nhận ra. 

Thậm chí có “nghệ sỹ” không biết chọn ảnh của chính mình phải nhờ bạn bè chọn hộ hoặc có cuộc thi nào không hạn định số lượng ảnh thì gửi rất nhiều  để giám khảo chọn hộ!

Tất cả nằm ở đẳng cấp và phong độ. Nhưng có sự nhầm lẫn đáng tiếc là nghệ sỹ A, nghệ sỹ B đã từng có những tác phẩm xuất sắc này nọ thì đương nhiên tác phẩm sau của họ đều tốt. Mà hoàn toàn ngược lại. Nhưng nếu một nhà nhiếp ảnh được các Bảo tàng lớn sưu tập ảnh như Bảo tàng Louvre, Moma, Tate... hay Trung tâm Pumpidon thì chắc chắn đó là một giá trị thực sự.

                                       V.V