Tượng ngoài trời cho hôm nay và ngày mai

Ngày nay, ở nước ta xuất hiện nhiều pho tượng ngoài trời, nhiều pho tượng mang ý nghĩa của một tác phẩm nghệ thuật ngoài trời, nhiều pho tượng lại không được như vậy nên trong dư luận có nhiều băn khoăn, thậm chí có người nêu lên rằng: “Những pho tượng ấy nên phá hủy hay giữ lại?”. Phá hủy nó cũng khó vì không những tốn tiền mà còn liên quan đến nhân vật lịch sử. Để lại nó thì sự phản cảm mỗi ngày một tăng, còn đâu ý nghĩa của một môi trường thẩm mỹ. Vì thế cho nên khi làm tượng ngoài trời phải thận trọng không vỗi vã theo hợp đồng. Cũng vì lý do đó tượng ngoài trời và môi trường của nó là vấn đề được nêu ra bàn bạc và xét đoán mỗi khi có công trình điêu khắc ngoài trời được xây dựng. Tượng ngoài trời, phải mang dấu tích văn hóa của một thời, đậm sắc mầu riêng biệt của một vùng, một dân tộc, như Cột đá chùa Dạm ở Bắc Ninh, tượng Đầu người mình thú ở Ai Cập, tượng Nữ thần chiến thắng ở Hy lạp, tượng Calais của Rodin ở Pháp. Ngày nay, tượng ngoài trời không chỉ  là một pho tượng dộc lập đứng ngoài trời, mà với sự phát triển của công nghiệp, của xây dựng đô thị, nó còn mang ý nghĩa thiết định lại trên một trình độ cao hơn có mối tương quan hài hòa tạo ra một môi trường thẩm mỹ mới. Sự phát triển như vậy của nghệ thuật điêu khắc, tất sẽ dẫn đến một hình thức tiếp nhận về nghệ thuật. Một tác phẩm điêu khắc ngoài trời không chỉ giới hạn trong những hình thức tạo hình của thể loại điêu khắc, bó hẹp không gian với những thưởng ngoạn miễn cưỡng (như các tượng cuối thế kỉ XVIII đầu thế kỉ XIX) đặt tượng trên một cái bệ khuôn thức và ngăn cách. Hình thức của điêu khắc ngoài trời đã có khả năng chiếm đoạt một môi trường không gian rộng lớn, hòa vào môi trường thu hút mọi hoạt động, biến nó thành hình bóng hoặc là môt thành phần của tác phẩm đó. Điêu khắc ra đời và sự tồn tại của nó đã tác thành những tiềng nói riêng, những hình khối khác nhau biểu hiện một tình cảm khác nhau và những hình khối khác nhau trong một bố cục khác nhau, trong một môi trường khác nhau càng có tiếng nói khác nhau rõ rệt. Điêu khắc ngoài trời đã định hình về ngôn ngữ, ngôn ngữ của hình khối, ngôn ngữ của không gian vì vậy các tác phẩm tượng ngoài trời không giống với tượng tròn, như tượng Các-Mác xây dựng trên quảng trường nhà hát là pho tượng mẫu mực của tượng ngoài trời. Ở đây cái quá khứ tốt đẹp của nghệ thuật Nga chẳng hề mất mát, mà còn thêm sống động khi có tượng Các-Mác được xây dựng. Pho tượng đã biết bóc ra từ phiến đá để lại hình ảnh của Các-Mác chuyển động. Sự chuyển động không giống như Ngày và Đêm của Mi-ken-lăng, là sự biểu hiện cái yên tĩnh cuối cùng đang đọng lại với cuộc đời. Tượng Các-Mác là chuyển động tồn tại với thời gian. Pho tượng không phá vỡ khung cảnh mà hòa vào khung cảnh. Hòa vào khung cảnh là sự cần thiết của tượng ngoài trời. đòi hỏi nhiều tài năng và sự sáng tạo Tượng đài kỉ niệm nhà thơ Mai-a-cốp-xki, tác giả của pho tượng đã biết vận dụng khung cảnh, để khi đứng trước tượng người ta cảm thấy như vẫn đang được sống với nhà thơ, ngoại cảnh hôm nay không hề ngăn cách lòng yêu kính và cảm thông của ta đối với nhà thơ kiệt xuất. Ở một khía cạnh khác, tượng Cặp tình yêu của Moore đã dùng những khối đá khổng lồ, diễn tả các chi tiết dè dặt giống như các nhà điêu khắc Ai-Cập vẫn dùng. Sự dè dặt ấy ở đây không hề bị bắt bẻ bởi vì Cặp tình yêu không có ý định diễn tả tính chất say đắm mà là có ngụ ý nhấn mạnh tính triết lý về tình yêu. Một tình yêu có vui, buồn nhưng bất biến trong nhân loại. Dù nhấn mạnh hai đặc tính tạo hình và không gian, tượng ngoài trời vẫn có những đặc tính của điêu khắc nói chung là khi mô tả một nhân vật nào phải hiểu sâu tính cách của nhân vật ấy. Mô tả một con người kiên nghị, trầm lặng thì không thể dùng những hình khối có tính sáo động, mô tả một đứa trẻ ngây thơ thì không phù hợp với hình thức mạnh mẽ, mà tốt hơn bằng nhưng hình thức dịu dàng. Tính chất dịu dàng hay mạnh mẽ còn tùy thuộc vào chât liệu được sử dụng. Chẳng hạn với chất liệu đá cẩm thạch nhà điêu khắc Subin đã thành công khi xây dựng hình tượng Lô-mô-nô-xốp. Ông đã tạo nên những khối mềm ăn hợp với chất đá để truyền đạt những tình cảm ấm cúng, dịu dàng của nhân vật. Tượng có  khối tròn đầy đơn giản không thiên về cách tả chi tiết tạo nên một cách thể hiện hình khối chuyển tiếp từ hình này sang hình khác rât mềm mại, làm cho người ta nghĩ ngay đến khí chất của Lô-mô-nô-xốp, một người chất phát giàu tính cách Nga. Chỉ có như vậy thôi, thế mà hàng chục thế kỷ  không có sự lập lại, nếu trước đây người Hy Lạp trong tượng của mình đã người hóa các vị thần trên núi cao. Thì ngày nay những tác phẩm điêu khắc phản ảnh về con người cũng phải được nâng lên mức lý tưởng. Cho nên nghệ thuật có bắt đầu từ tự nhiên, vẫn phải sử dụng cách tạo hình sáng tạo, nghĩa là phải thấu hiểu những nghĩa đa chiều của ngôn ngữ, đặc biệt đối với tượng ngoài trời còn bao hàm hình khối và không gian. Làm tượng ngoài trời không đơn giản chuyển hình thức tượng nhỏ, tượng tròn sang lớn hoặc không gian trong nhà ra ngoài trời, nó có yêu cầu khác biệt hơn của tầm nhìn, của tổ chức mối quan hệ thẩm mỹ trong xã hội. Tượng phải gắn với không gian, không gian phải được coi như phương tiện tạo hình trong xây dựng hình tượng. Với bức tương ngoài trời, cái sống động đầu tiên mà người ta nhìn thấy là tác động của ánh sáng và khung cảnh bao quanh. Nhà điêu khắc cần phải tùy thuộc vào mỗi cảnh để chọn hình thức tạo hình. Họ phải biết sử dụng những thuận lợi của địa điểm, mượn ở đó làm tăng thêm sức mạnh của hình tượng, như Kơ-rơ-ben (nhà điêu khắc người Nga) đã bắt dòng sông Ôkê, cùng tượng hòa lên tiếng nói. Giữa dòng sông, dáng hình một cô gái trong trang phục địa phương đọng lại trong các khối những hữu hình của xa xưa, hiện dần lên một quá khứ. Quá khứ của vùng quê nhỏ bé lạc hậu nay đã trở thành khu công nghiệp lớn. Năm 1976, có sự trao đổi giữa các nhà điêu khắc khi làm tượng Kim Đồng ở Cao Bằng. Trước tiên là kích thước, sau đó đến hình thức và vị trí đặt tượng. Có ý kiến nói rằng để không bị núi rừng lấn át tượng nên to, khối khỏe. Ý kiến khác lại trái ngược, tượng có kích thước to chừng nào cũng không thể so với quả núi, vì vậy không nên làm to, tượng to quá cũng không thích hợp với con người và tư chất của Kim Đồng. Cuối cùng, tượng Kim Đồng đã to hơn người thật không nhiều, tượng không để bên cạnh núi mà đặt gần bản nơi Kim Đồng sống. Để tượng hòa hợp với không gian thì phải thấy rằng không gian rất bướng bỉnh, chỉ có nhà điêu khắc tài năng mới bắt sự bướng bỉnh ấy quy thuận. Như Falconet đã xây dựng tượng Pie Đại đế trên dòng sông Nê-va. Ông đã bắt dòng sông trở thành hình bóng của tượng, tượng, và tượng làm dòng sông thêm kì vĩ. Cái kì vĩ cứ được nhân lên mỗi khi ánh nắng vạch ra những đường chạy theo thời khắc lên khối hình. Việc xử lý không gian làm tăng sức biểu hiện hình tượng của tác phẩm, tưởng rằng đã tuyệt tác, nhưng tình cờ được nhà điều khắc Ma-nhi-de phát hiện, còn có khả năng xử lý không gian nơi pho tượng một cách tốt hơn. Ma-nhi-de đã viết lại: “Trong thời kì chiến tranh người ta đã đem những bao cát che cho tượng, trên bệ đá người ta đắp một cái ụ lớn. Tôi được nhìn thấy pho tượng tuyệt vời này, ngay lúc đầu, khi tượng vừa được bỏ đi lớp che, nhưng hãy còn ụ đất. Con ngựa tựa hồ như đang lướt trên ngọn đồi tự nhiên bỏ lại những vệt cỏ. Môt cảm giác lớn lao với tôi, thực không hơn không kém. Một giải quyết vô cùng hiệu quả mà tôi nhìn thấy, chiếc đồi đất tự nhiên này có một tỷ lệ với thiên nhiên, lúc đó hầu như tảng đá không còn chút tỉ lệ nào, mà lúc đó theo quan niệm của tôi bệ đá không giả quyết được chính xác với tượng”.

 Tượng Các Mác

Khi sáng tác tượng ngoài trời với mục đích ca ngợi những nhân vật anh hùng và các chiến công của dân tộc, thường dưới hình thức của tượng chân dung. Một sự lúng túng đã xảy ra giữa tình trạng nghiêng về vẻ đẹp hài hòa với thiên nhiên. Lúc đó, phần lớn các nhà điêu khắc sử dụng phương pháp cổ điển, chú ý đến sự diễn tả thiên về chi tiết, về các khối nhỏ trên bề mặt. Các tác phẩm ấy thường bố cục theo hình thức cân xứng đặt trên bệ cao, ít chất năng động, xung quanh có hàng rào hay hàng dây sắt. Như vậy, pho tượng phần nào giữ được mục đích của việc kỉ niệm, nhưng bị bỏ đi rất nhiều khả năng nghệ thuật trong khái quát một hình tượng rộng lớn. Từ những năm 40 của thế kỉ XX nghệ thuật ngoài trời như đã tìm thấy ngôn ngữ của chính mình, với khối hình đơn giản đứng vững trong không gian rộng lớn. Tính khái quát của hình tượng rất cao, để từ đó thu nhận dễ dàng, sâu sắc của nhiều khía cạnh tình cảm, như tác phẩm của Brancusi, của Henrry Moore v.v.

Ngày nay, nghệ thuật tượng ngoài trời càng đi đến sự tổng hợp nghệ thuật không gian trên quy mô phức hợp với các công trình xây dựng. Tượng ngoài trời, đã thâm nhập vào môi trường, đặt ra vấn đề cần phải có các mối liên hệ hoàn toàn mới, như trong quan hệ tổng thể kiến trúc và tượng đài. Nhiều trường hợp bằng các phương tiện kiến trúc đã giải quyết các vấn đề của hình tượng nghệ thuật một cách tốt đẹp. Làng Ha Tưn ở Bê-rô-rút-ki, được tác giả thể hiện thành cả một làng tưởng niệm. Các giải pháp hình tượng và không gian được kết hợp một cách tài tình, đạt được một cảm thụ hết sức sâu sắc về tinh thần dân chủ. Mỗi căn nhà, mỗi sự việc xảy ra ở đây đều bất tử, nâng ý thức tưởng niệm không những thuộc về lịch sử mà còn được đánh giá nhiều mặt giá trị nghệ thuật. Kiến trúc, trong khu vực tưởng niệm này tuyệt nhiên không phải là “cái bệ”, mà là một bộ phận mang chức năng hình tượng, giải quyết những ý đồ tư tưởng của tác phẩm. Điều đó cũng có thể thấy ở đài kỉ niệm Xa-la-pin-xờ, với các bức tường lơ lửng từ lối đi vào, tượng trưng cho sự ngăn cách giữa sự sống và cái chết, trước khi bước vào nhóm tượng. Tượng gắn bó với không gian và cùng nó cấu tạo một tổng thể tưởng niệm. Dài tưởng niệm Búc-hen-van xây dựng trên sườn núi, nơi hàng trăm tù nhân đã chết, là một phức hợp nghệ thuật tuyệt diệu. Toàn bộ khu tưởng niệm nhô lên phía trước, dựa vào một tháp chuông làm nền, trong một không gian rộng (600m x 250m) có một con đường dẫn vào trại cũ, bên cạnh có các hình chạm đá, tiếp theo “Đường qua các dân tộc” có 18 chiếc cột tưởng niệm các nạn nhân của 18 dân tộc đã bị bọn Đức quốc xã giết hại, rồi đến ba hố sâu tượng trưng “Các mộ lớn”, nơi chôn cất những người đã hy sinh. Tác phẩm đã gợi lên mối căm thù sâu sắc, mối căm thù ấy nung nấu dẫn đến hình tượng của nhóm tượng, trước tháp chuông. Tháp chuông làm nền cho công trình chặt chẽ, đồng thời là thành phần của bố cục mang cảm xúc, oán hờn đến đỉnh cao của thụ cảm. Nhóm tượng gồm 11 tù nhân lúc hiệu lệnh vang lên bước vào trận chiến đấu cho tự do, tất cả hòa vào khung cành. Tháp chuông và không gian rộng lớn, đã nhuộm màu thời gian ấy là một hình thức khó có thể thay thế bằng hình thức nào khác. Nó ăn hợp với các hình chạm nổi dọc theo đường đi, làm nền cho nhóm tượng, gợi nên cái đau thương không thể nào quên được ở trại tù nhân Búc-hen-van. Tượng kỉ niệm này đã khéo lôi kéo môi trường không gian vào nội dung của tác phẩm. Tương “Các-Mác” của Ke-rơ-ben cũng có nhiều ưu điểm về tạo hình và tổ chức không gian, tượng đã vận dụng không gian vốn có, nơi quảng trường, để làm tăng sức biểu hiện hình tượng của Các-Mác cao cả, thuyết phục và gần gũi.

Tượng Puskin

Nếu như nghệ thuật hướng thế giới vào tính mức độ, thăng bằng và hài hòa là những biểu hiện của cảm thức tốt, thì tại những nơi có công trình điêu khắc ngoài trời sẽ dựng nên mối quan hệ của nhịp điệu cuộc sống và sẽ trở thành trung tâm của mọi hoạt động. Nghệ thuật tượng đài không lãng quên điều đó, còn đòi hỏi nó tận dụng hết khả năng để tăng thêm hiệu lực cho tác phẩm, mà sự cốt lõi là  tránh được sự hời hợt trong tạo hình, vụ lợi trong sáng tác, bớt dần những phản cảm của dư luận. Tượng ngoài trời không thể là một mô hình hóa hiện thực mà là một tác phẩm trường tồn cấp một giá trị thẩm mỹ cho hôm nay và ngày mai.                                            

                                        N.N.D

Một tác phẩm của Henrry Moore