Con giáp của năm Kỷ Hợi và nguồn cảm hứng của các họa sỹ Việt

Con giáp của năm Kỷ Hợi không chỉ sáng đẹp trên tranh dân gian Việt Nam với ý nghĩa sung túc, hạnh phúc và sum vậy. Con giáp này còn là niềm cảm hứng cho biết bao họa sỹ Việt với các bức tranh con giáp đa dạng hình hài, màu sắc và ý tưởng…

Tranh lợn của dòng tranh dân gian Kim Hoàng. Ảnh: Lê Bích

Con giáp mang ý nghĩa ấm no, sung túc

Nhắc đến con giáp của năm Kỷ Hợi, nhiều người dân Việt Nam sẽ nhớ ngay tới hình ảnh thân thuộc trong các bức tranh dân gian Đông Hồ, Kim Hoàng mang hình thái đẹp đẽ với lời chúc cho sự no ấm, sung túc và một năm mới phát tài, phát lộc. Con lợn trong tranh Đông Hồ là một trong những tạo hình đẹp, có lẽ vì làng tranh này nằm giữa một vùng quê, nên đã có cái nhìn đẹp như vậy về một con vật nuôi tượng trưng cho ấm no, sung túc.  Các bức tranh dân gian Đông Hồ như: Lợn đàn, Lợn ăn cây dáy thể hiện hình ảnh con lợn được in trên giấy điệp.

Tranh lợn Đông Hồ được ca ngợi bởi nhịp điệu của hình, các đường lượn của nét khắc, với dáng chắc khỏe, chắt lọc của con vật trong thế vững chãi. Trong khi ấy, con lợn trong tranh Kim Hoàng khác hẳn, nó có vẻ tạo hình phóng túng hơn và ít chiều theo sự mô phỏng tự nhiên hơn. Hình tượng con lợn được cách điệu nhiều hơn, với nét vẽ tay phóng khoáng; cái mũi với hai lỗ mũi đã biến mất, thay vào đó là một hình dáng như một họa tiết mây trong vốn cổ. Cái tai chỉ là một họa tiết hình xoắn ốc với các nét phẩy bút song song hướng về phía sau, khác hẳn với các chi tiết về cấu tạo như tranh lợn Đông Hồ.

Lê Anh Vân, Lợn giống, acrylic, 2018

Con lợn trong tranh Kim Hoàng không có xoáy âm dương, thay vào đó là các nét vẽ dọc thân để làm nhịp của hình thêm vui. Màu tranh Kim Hoàng là các loại màu khá phổ biến như trắng là bột phấn thạch cao, đen là mực tàu, cùng xanh lục, xanh dương, tím, vàng đều là những màu có sẵn… được trộn với chất kết dính là keo da trâu, khác với tranh Đông Hồ là hồ nếp.

Dòng tranh Kim Hoàng khác với các dòng tranh khác ở chỗ kết hợp giữa in, tô màu và vẽ, khác với kỹ thuật làm tranh Đông Hồ là thuần in, tranh Hàng Trống là in và tô màu bằng phẩm. Đặc tính này giúp cho tranh Kim Hoàng có tính uyển chuyển về nét và phong phú về tạo chất của mảng. Nét vẽ của loại tranh này là nét vẽ hàng loạt theo kiểu hàng chợ, vì thế người nghệ nhân phải chọn lối vẽ nhanh, bút pháp linh hoạt kiểu quen tay như vẽ trên đồ gốm, sứ.

Thời xưa, nếp treo tranh con giáp ngày xuân đã trở thành nét đẹp của người Việt vào mỗi dịp Tết đến xuân về. Ngôi nhà lá đơn sơ có thêm bức tranh dân gian mang hình ảnh con lợn như đón cả không khí xuân vào nhà. Tuy nhiên, cùng với sự biến thiên của thời cuộc, các bức tranh dân gian đã không giữ vững được ngôi vương của mình trong ngôi nhà Việt vào dịp đầu năm mới. Thay vào đó là các hình thức trang trí và làm đẹp cho ngôi nhà như hội họa giá vẽ, các bức tranh thuê…

Lê Anh Vân, Lợn đàn, acrylic, 2018

Cũng vì nguồn cầu không có nên các làng tranh truyền thống cũng đang mai một nghề. Ngay tại làng tranh Đồng Hồ giờ cũng chỉ còn lại một vài nghệ nhân còn tâm huyết với nghề như ông Nguyễn Đăng Chế,  Nguyễn Hữu Quả. Hay làng tranh Kim Hoàng với sự tâm huyết của bà Thu Hòa, Giám đốc Bảo tàng Gốm sứ Hà Nội cũng mới chỉ đào tạo được 1 nghệ nhân trẻ nhưng cũng vô cùng bấp bênh. Bởi biết đâu một ngày nào đó, vị nghệ nhân trẻ của làng tranh Kim Hoàng lại chán và bỏ đi. Dẫu vậy, những khởi sắc trong việc phục dựng các dòng tranh dân gian là rất rõ ràng.

Cảm hứng cho các họa sỹ Việt sáng tác

Với sự chung tay của Nhà nước và các đơn vị tư nhân, công chúng đã ngày càng biết tới nhiều hơn vẻ đẹp của các dòng tranh truyền thống Việt Nam như Đông Hồ, Hàng Trống, Kim Hoàng và ngày càng có nhiều hơn những người sẵn sàng bỏ ra vài triệu đồng để có 1 bức tranh dân gian treo trong nhà ngày Tết. Chưa kể, nhờ sự khôi phục các dòng tranh, hình ảnh con lợn mang tâm hồn thuần Việt  đã trở thành cảm hứng cho các bức tranh con giáp đương đại.

Nếu như trước đây, các họa sỹ thường vẽ vào thời khắc thiêng liêng của năm - giao thừa hay những ngày đầu tiên của năm mới như một cách khai bút thì ngày nay, việc vẽ tranh con giáp diễn ra từ sớm, nhằm đón lấy thời điểm nhà nhà sửa soạn đón Tết, mua tranh về chơi Tết. Hay đúng hơn, với những họa sỹ chuyên vẽ tranh con giáp thì thời điểm vẽ tranh không phải là dịp cuối năm mà diễn ra quanh năm, vẽ như một công việc sáng tạo, không còn phải chờ cảm hứng hay đúng dịp mới bắt tay vào thực hiện. 

Tranh của họa sỹ Phạm Trần Quân

Họa sỹ Thành Chương chia sẻ, ông rất yêu hình ảnh của con lợn. Năm con gà, ông đã làm loạt tranh về con giáp này với muôn hình vạn chạng về loài vật này như gà mẹ ấp trứng, cột điện cao thế trong dáng vẻ oai phong của con gà, gà ở miền sơn cước… Năm nay, dù vẽ trong lặng lẽ và không có ý định ra mắt một triển lãm cá nhân riêng về con giáp Kỷ Hợi nhưng ông vẫn sẽ tuân theo mạch đi của năm con gà, có nghĩa, phải phát triển hình ảnh của con lợn trong văn thơ, trong đời sống để hình ảnh của con lợn không bó hẹp trong ý nghĩa sung túc, đông đàn dài lũ mà phải thiết thực và gần gũi hơn với cuộc sống đương đại. Đặc biệt là các vấn đề rất nóng hổi hiện nay.

Còn với họa sỹ Văn Dương Thành, vẽ tranh con giáp đã trở thành thông lệ đối với cá nhân bà để chào đón năm mới. Việc khai bút thường bắt đầu vào những ngày đầu tiên của năm mới. Theo họa sỹ Văn Dương Thành, bà là người học tập các cụ đi trước như Nguyễn Tư Nghiêm, Bùi Xuân Phái… trong cách thể hiện và giữ thói quen khai bút đầu năm. Những bức tranh tươi mới, mang tinh thần của con giáp năm đó luôn được bà đem tặng cho người thân, bạn bè. Năm nay, con giáp mang ý nghĩa cho sự sum vầy, hạnh phúc gia đình, lứa đôi, Văn Dương Thành đang ấp ủ nhiều hình ảnh để thể hiện. Cách chị thể hiện con giáp của năm Kỷ Hợi có lẽ sẽ không nằm ngoài bút pháp ấn tượng Văn Dương Thành đã thể hiện trong loạt tranh về Hà Nội.

Mỗi họa sỹ Việt khi thể hiện con giáp của năm Kỷ Hợi đều thừa nhận, không dễ  để “qua mặt” các bức tranh dân gian của Đông Hồ đã ăn sâu vào tiềm thức của người thưởng tranh. Đó là những thách thức không hề nhỏ, đối với mỗi họa sỹ có tham vọng sở hữu các tác phẩm đẹp mắt và giàu tính nghệ thuật về tranh con giáp Kỷ Hợi. Họa sỹ Lê Anh Vân cho rằng, nếu lấy nguyên mô típ tranh dân gian đưa vào tranh đương đại là thất bại. Trong tác phẩm tranh con giáp năm Kỷ Hợi 2019, họa sỹ muốn phát triển hình ảnh con lợn lên một nấc, có nghĩa, nhìn tranh con giáp để thấy đời sống người Việt ngày nay. Họa sỹ Lê Anh Vân đã sử dụng tới sự va đập của không gian để tôn vinh tính phồn thực và no ấm của con giáp năm Kỷ Hợi. Những gam màu đỏ tượng trưng cho sự phấn khởi, hừng hực khí thế được ông sử dụng khá mạnh tay. Trong khi ấy,  những gam màu dịu nhẹ hơn lại được sử dụng đan xen để giảm đi phần bạo liệt ấy. 

Thành Chương, Lợn mán(trên) và Tự họa Kỷ Hợi (dưới), sơn mài trên mâm, 2019

Họa sỹ Phạm Trần Quân cho biết, mấy tháng nay, anh đang loay hoay với loạt tranh về con giáp năm 2019. Các họa sỹ dân gian đã khai thác quá tuyệt vời hình ảnh này. Nhưng với một họa sỹ hiện đại như anh, việc sao chép hay lặp lại cách vẽ này chắc chắn sẽ thất bại. Điều quan trọng, họa sỹ cần tìm ra một cách sáng tạo mới dựa trên việc kế thừa và phát triển các chất liệu dân gian truyền thống.

Với Phạm Trần Quân, sự thay đổi không chỉ ở mặt tạo hình về con giáp mà có thể thay đổi cả ở chất liệu thể hiện. Thay vì vẽ trên toan, Phạm Trần Quân đã nghĩ tới việc vẽ trên gốm để làm nên các sản phẩm mang tính ứng dụng cao hơn cho tác phẩm như bát, đĩa, chén, cốc… Đây cũng là hướng khai thác không chỉ có Phạm Trần Quân mà còn của nhiều họa sỹ Việt. Bởi tranh con giáp giờ đây đã là dòng tranh đặc sắc của Việt Nam. Vì thế, việc làm giàu và phong phú hơn các hình thức thể hiện là vô cùng cần thiết.

Thu Cúc  (số Xuân 2019, tháng 1+2/2019)