Sự cần thiết phải đổi mới tư duy về quy hoạch

I. Quá trình quy hoạch Tp.  Sài Gòn và tượng đài

Sau khi đánh chiếm Sài Gòn năm 1859, năm 1861 thực dân Pháp đánh thắng và chiếm đại đồn Chí Hòa thì Phó Đô đốc Charner (Léonard Victor Joseph Charner,1797-1869) ra lệnh cho đại tá  công binh tên là Coffyn (Lucien Florent Paul Coffyn, 1810-1870) thực hiện  việc nghiên cứu quy hoạch Tp.  Sài Gòn, sau đó năm 1862 Đô đốc Louis Adolphe Bonard đã chấp nhận và phê duyệt bảng quy hoạch này (năm 1862 cũng là năm thực dân Pháp bắt tay xây dựng Dinh Norodom theo hiến trúc gỗ đầu tiên). Sau khi chiếm trọn Nam Kỳ, biến nơi này là đất thuộc địa và chiếm trọn cả nước thực dân Pháp tiếp tục xây dựng các cơ sở phục vụ cho việc cai trị trên toàn cõi Đông Dương.Khoảng thời gian này, theo trình tự các năm, người Pháp cho xây dựng các tượng đài của các sĩ quan, tướng lãnh có công trong việc đánh chiếm Nam Bộ: Tượng Francis Garnier (1902), Tướng Léon Gambetta (1905), tượng Rigaul de Genouil1y (1910) sau đó là các tượng Pigneau de Béhaine (Bá Đa Lộc và Hoàng Tử Cảnh)…Sau thế chiến thứ nhất 1914-1918 Toàn quyền Đông Dương mời kiến trúc sư, nhà quy hoạch từng đạt Giải thưởng lớn La Mã tên là Ernest Hébrard sang Đông Dương để  thực hiện chủ trương chỉnh lý lại các dự án quy hoạch đô thị Đông Dương, trọng tâm là Tp. Sài Gòn. Để ca ngợi cho những người lính Pháp, Việt đã chết trong thế chiến thứ nhất này người Pháp cho xây dựng tượng đài chiến sỹ trận vọng (tại vị trí Hồ Con Rùa hiện nay)…Năm 1930, chính quyền Pháp, cụ thể là Sở Quy hoạch Đông Dương muốn sáp nhập Chợ Lớn vào Sài Gòn để đã mời và giao cho nhà quy hoạch nổi tiếng Cerutti nghiên cứu, đưa ra phác thảo phương án xây dựng trung tâm hành chính mới để nối kết giữa Sài Gòn và Chơ Lớn. Ngay sau đó kỹ sư Pháp là Pugnaire đã tập trung sức để triển khai phương án của Cerutti thành phương án tổng hợp có tên là đề án Cerutti-Pugnaire.Năm 1958, với ước mơ tạo nên không gian đô thị mới rộng và quy mô hơn, kiến trúc sư Hoàng Hùng (học ngành kiến trúc của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương - Hà Nội), nguyên là Bộ trưởng Bộ Kiến Thiết thời Ngô Đình Diệm cũng đã đề đạt dự án xây dựng khu đô thị Thủ Thiêm.

Tượng Bá Đa Lộc và Hoàng tử Cảnh được đặt trước Nhà thờ Đức Bà, sau này được thay bằng tượng Đức Mẹ hòa bình.

Chân dung Bá Đa Lộc (Pigneau De Béhaine) được họa sỹ Maupérin vẽ năm 1787

Thực ra vào năm 1950, khi người Mỹ có mặt ở Sài Gòn, họ đã đề xuất với chính quyền xây dựng tuyến Xa lộ Sài Gòn. Hồi ấy đây là xa lộ hiện đại nhất Đông Nam Á.Trong khi mở đầu chế độ Đệ nhất Cộng hòa, chính quyền Ngô Đình Diệm đã cho xây dựng tượng đài Hai Bà Trưng, ngay vị trí của tượng đài Pháp bị phá bỏ là Đô đốc Rigault de Genouilly (nay là vị trí tượng đài Trần Hưng Đạo). Tượng này đã bị công chúng giật đổ năm 1963, khi chế độ Ngô Đình Diệm sụp đổ (tượng Hai Bà Trưng do nhà điêu khắc Nguyễn Văn Thế thực hiện. Ông  là  nhà điêu khắc người Việt Nam).Năm 1962, kiến trúc sư Ngô Viết Thụ, (kiến trúc sư duy nhất của Việt Nam được Giải thưởng lớn của La Mã về kiến trúc năm 1955. Giải Khôi nguyên La Mã, trên Đệ nhị Giải La Mã một bậc) đã đề xuất quy hoạch lại thành phố Sài Gòn.Cũng năm 1962, thực hiện việc quy hoạch đô thị Sài Gòn hướng về Biên Hòa với các khu công nghiệp lớn, nhóm các nhà nghiên cứu quy hoạch phát triển đô thị quốc tế có tên là Doxiasdis được mời tham gia thực hiện dự án này, và vào đấu thập niên 1970 nhóm Doxiasdis đã đề xuất dự án quy hoạch xây dựng Thủ Thiêm thành đô thị hiện đại nhất Đông Nam Á-WBE (Wurter Bernardi Emmons).Tất cả những ý tưởng, dự án nêu trên, ngoài việc quy hoạch, phân vùng chức năng cho kiến trúc xây dựng gắn liền với mạng lưới giao thông đô thị Sài Gòn trên đều quan tâm những vấn đề có liên quan đến thẩm mỹ đô thị trong đó từng bước đưa nghệ thuật công cộng vào không gian sống của thành phố làm tăng hiệu quả thẩm mỹ về môi trường sống của cộng đồng cư dân trong xu thế phát triển nền kinh tế thị trường… qua đó làm tăng giá trị vốn có tên gọi “Sài Gòn, Hòn ngọc Viễn Đông”.Xuyên suốt quá trình cai trị, phát triển đô thị, thực dân Pháp đã quan tâm  thiết lập hệ thống tượng đài tại Sài Gòn ngay từ đầu thế kỷ 20.

Tượng đài Francis Garnier đặt tại góc đường Bonard và Catinar

Chân dung toàn thân Francis Garnier vẽ năm 1862

Hệ thống tượng đài tại Sài Gòn luôn gắn liền với mạng lưới công trình kiến trúc và hệ thông giao thông đô thị.Điều này cho thấy việc quy hoạch, hình thành môi trường đô thị hiện đại đạt các yêu cầu về khoa học và thẩm mỹ, luôn luôn là sự phối hợp chặt chẽ giữa các loại hình: nghệ thuật quy hoạch đô thị, nghệ thuật kiến trúc, nghệ thuật thiết kế cảnh quan, nghệ thuật trang trí và nghệ thuật điêu khắc và nghệ thuật giao thông công chánh theo điều kiện bối cảnh không gian vật lý và giá trị văn hóa lịch sử của địa phương theo từng khu vực.Chính vì vậy mà khi thực dân Pháp thua trận, rút khỏi Việt Nam cùng với các công trình tượng đài của thực dân bị tháo giỡ thì chính quyền thời Đệ nhất và Đệ nhị Cộng Hòa Sài Gòn đã tiếp nối việc xây dựng hệ thống tượng đài trong bối cảnh chiến tranh với sự xuất hiện của Chủ nghĩa thực dân mới.Dưới chế độ Đệ nhị Cộng Hòa của Nguyễn Văn Thiệu, nhiều tượng đài được xây dựng tại các giao lộ. Tất cả các tượng đài này chia làm hai mảng: Mảng thứ nhất là hệ thống các tượng các anh hùng dân tộc, danh tướng từ thời phong kiến chống giặc Tàu phương Bắc, tượng các anh hùng chống thực dân Pháp. Mảng thứ hai là tượng quân đội Sài Gòn.Mặc dù trong thời chiến nhưng việc quy hoạch đô thị khá tốt với nhiều dự án có ý nghĩa nhưng đổi lại về hệ thống tượng đài đa số chất lượng không cao.Sau 1975, chỉ còn mảng tượng đài thứ nhất nhưng đã xuống cấp trầm trọng: Phù Đổng Thiên Vương, An Dương Vương, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Trần Nguyên Hãn, Quang Trung, Phan Đình Phùng... Đối với người dân miền Nam thì mảng tượng đài thứ nhất mặc dù chất lượng chưa cao nhưng đó là hệ thống biểu tượng mang giá trị giáo dục lịch sử, lòng yêu nước quyết tâm chống chủ nghĩa đại Hán phương Bắc. Tất cả các tượng đài này đều mang giá trị tâm linh rất cao.Cho nên Nhà nước tìm các thay đổi một số tượng kém chất lượng bằng những tượng làm mới cùng chủ đề, đề tài nhưng đẹp hơn. Phá bỏ hệ thống tượng này là tác động không tốt đến lòng dân và làm mất cái riêng của Sài Gòn xưa.

Tượng đài Amiral R. de Genouilly tại Công trường Mê Linh (đoạn cuối Hai Bà Trưng nhìn ra bến Bạch Đằng) 

 Tượng của nhà trang trí Robert Balick - Hiệu trưởng Trường Cao đẳng trang trí Đồng Nai

II. Thực trạng về quy hoạch đô thị và quy hoạch hệ thống tượng đài hiện nay:

 1. Thực trạng về quy hoạch đô thị:Sau khi đất nước thống nhất cho đến nay đã 40 năm, lãnh đạo TP. Hồ Chí Minh luôn luôn quan tâm đến việc quy hoạch mở rộng đô thị… đồng thời tại Nghị quyết 16 của Bộ Chính trị cũng có những chỉ đạo để biến Thành phố mang tên Bác Hồ kính yêu thành một trung tâm văn hóa, kinh tế trọng điểm của phía Nam, của cả nước và cả khu vực Đông Nam Á.Đặc biệt là sau khi cả nước thực hiện chủ trương mở cửa hội nhập thì nhu cầu phát triển đô thị về quy mô, diện tích, dân số luôn tăng dần… Trong quá trình kết nối giữa quy hoạch khu đô thị cũ, đô thị mới thì tình hình dân số của TP. Hồ Chí Minh dần tăng vọt bởi tình trạng nhập cư. Cho nên hệ thống giao thông đô thị cùng với hệ thống kiến trúc tại hai khu vực đô thị mới và cũ luôn bị xáo trộn… nhất là tại không gian đô thị cũ trong địa bàn các quận nội đô. Việc xây dựng trong khu vực đô thị cũ không được hoạch định, chưa được kiểm soát chặt chẽ nhất là hệ thống giao lộ, đường xá, hè đường, công viên. Đặc biệt là tình trạng “quy hoạch treo”. Cho nên việc đánh giá, quy hoạch hệ thống tượng đài của chúng ta luôn bị động, chưa  thể hoàn chỉnh.

Tượng đài Hai Bà Trưng, đặt tại Công trường Mê Linh, của NĐK Nguyễn Văn Thế và KTS Ngô Viết Thụ

2. Thực trạng về sự mất cân đối về tỷ lệ, số lượng của hệ thống tượng đài hiện nay:

Theo thống kê của thành phố thì hiện nay tại 24 quận huyện thuộc địa bàn TP. Hồ Chí Minh đang có 50 công trình tượng, tượng đài. Trong đó còn tồn tại 10 tượng đài của chế độ Sài Gòn trước 1975 và đang có 40 tượng đài được Thành phố xây dựng từ ngày đất nước thống nhất cho đến nay. Tại TP. Hồ Chí Minh cũng có hệ thống công viên phong phú từ khu đô thị cũ lẫn mới.Cũng theo thống kê thì các loại tượng đài có chủ đề được chia ra theo sự tương quan tỷ lệ về số lượng như sau: 76% là tượng đài lãnh tụ, anh hùng liệt sỹ, danh nhân, sự kiện lịch sử Cách mạng và 24% là tượng đài các danh nhân văn hóa, nhân vật lịch sử các triều đại phong kiến, tôn giáo và biểu tượng (thống kê của nhóm nghiên cứu của Trường Đại học Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh với đề tài: “Điêu khắc trong môi trường văn hóa đô thị Nam bộ” do tiến sỹ, nhà điêu khắc Nguyễn Xuân Tiên làm chủ nhiệm đề tài).Gần đây nhất Thành phố có cho dựng tượng đài mang ý nghĩa ngoại giao tại sân bay Tân Sơn Nhất và vào tháng Tư năm nay 2015, chính phủ Pháp đã trao tặng chúng ta một tượng đài cỡ nhỏ, đẹp theo phong cách hiện đại, để chào mừng Kỷ niệm 40 năm Ngày giải phóng miền Nam thống nhất đất nước… nhưng chúng ta vẫn chưa khẳng định được vị trị lắp đặt (Sở Văn hóa Thể thao và Hội Mỹ Thuật đã đề xuất nhiều vị trị lắp đặt).  Hiện có ý kiến cho rằng nên dựng tượng này gần nhóm tượng trong công viên Tao Đàn (vốn đang cực kỳ lộn xộn, từ trại điêu khắc quốc tế lần trước còn lưu lại!). Giới mỹ thuật cho rằng đây là ý kiến phản thẩm mỹ, phản quy hoạch và làm mất cả ý nghĩa về ngoại giao!Điều quan trọng và có vẻ khôi hài là việc chọn đặt vị trí tượng đài, chính quyền thành phố giao cho Sở Quy hoạch Kiến trúc, Hội Kiến Trúc thành phố, còn Hội Mỹ Thuật thì không nói tới!

Tác phẩm Nữ thánh;  Trâu cổ;  Niềm vui cuộc đời, của NĐK Nguyễn Văn Thế

Tượng đài Phù Đổng Thiên Vương. Ảnh: Internet

3. Những hạn chế trong tư duy về tượng đài và hệ thống tượng đài:

Đất nước đã hội nhập trên 30 năm. Chúng ta đã tập trung việc xây dựng phát triển đô thị nhưng chưa thật đồng bộ. Nhưng sự chủ động tự quyết trong việc hoạch định hệ thống tượng đài chưa mở rộng. Đồng thời sự quan tâm về thẩm mỹ đô thị chưa được chú trọng. Qua nhiều năm, với nhiều cuộc giao lưu quốc tế về văn hóa nghệ thuật cũng như  thông qua thực tế phát triển xây dựng đô thị, phát triển mạng lưới giao thông, tình hình rối loạn về thẩm mỹ đô thị… giới chuyên môn thấy tư duy của cấp quản lý từ vĩ mô cho đến vi mô chưa được mở thoáng.Trong 40 năm qua chúng ta chỉ dốc sức cho việc sáng tác, xây dựng loại tượng đài Cách mạng trong khi sự quy hoạch đô thị chưa ổn định mà ít quan tâm đến các loại tượng, tượng đài có nội dung phong phú khác. Vì sự thiếu hoạch định lâu dài cho nên chúng ta không có những tiền đề chuẩn xác cho sự nghiên cứu đúng mức về hệ thống tượng đài.Hơn nữa tại TP. Hồ Chí Minh, do sự thiếu ổn định về quy hoạch kiến trúc, mạng lưới giao thông, trật tự đô thị… (tình trạng ”quy hoạch treo” phổ biến) cho nên  hệ thống quản lý chưa thể hiện được sự quan tâm đúng mức về thẩm mỹ đô thị với sự tác động của hệ thống tượng đài cùng với các loại hình mỹ thuật môi trường khác.Cụ thể chúng ta đã tổ chức trại sáng tác nghệ thuật điêu khắc quốc tế vào năm 2012. Nhưng sau khi bế mạc trại thì gần như toàn bộ các tượng được dồn lại trong không gian chật chội của Vườn Tao Đàn mà không sử dụng, lắp đặt trong hệ thống không gian đô thị như trên các công viên, bờ sông... như ở Huế và một số nơi đã  thực hiện nhiều năm qua.Việc quy hoạch tượng đài của thành phố được tiến hành từ lâu và liên tục thay đổi qua nhiều đơn vị được phân công nhưng  đến nay chúng ta vẫn chưa hoàn thành. Có lẽ chúng ta chưa có sự quyết đoán về chủ trương, kế hoạch tài chính và hội thảo để lấy ý kiến tứ chính những nhà chuyên môn.Có thể nói tại những khu đô thị mới rất chuẩn và đẹp cũng chưa thực hiện được yêu cầu này. Trong 10 năm qua, 2 lần Ban Giám đốc Khu đô thị mới Phú Mỹ Hưng có mời Hội Mỹ thuật thành phố đến bàn việc thực hiện việc trang trí môi trường bằng các tác phẩm điêu khắc nhưng đến nay vẫn chưa thực hiện được.Ba năm trước Thành phố giao cho Sở Văn Hóa, Thể Thao và Hội Mỹ thuật khảo sát để sử dụng số đá tồn đọng trong dự định thực hiện tượng đài Asean nhưng không được… để trang trí khu bờ kênh Nhiêu Lộc, ven sông cạnh đường Võ Văn Kiệt. Ngành Điêu khắc của Hội Mỹ thuật đã thực hiện việc khảo sát chu đáo, lên kế hoạch với dự toán cụ thể, nhưng kế hoạch này bị vỡ vì Thành phố đổi ý giao số đá này cho đơn vị khác. Điều này cho thấy sự thiếu chặt chẽ, dứt khoát trong kế hoạch và tầm nhìn của thành phố.Từ thực trạng nói trên đã cho thấy điểm yếu của thành phố trong việc quy hoạch đô thị, kiến trúc đường phố chưa rõ ràng, sự thiếu quan tâm về nghệ thuật công cộng và thẩm mỹ đô thị.

U.H

(Bài đăng trên Tạp chí Mỹ thuật Nhiếp ảnh số tháng 10/2015)