Xây dựng kết cấu hạ tầng cho nghệ thuật

Thực tế lịch sử chứng minh rằng nghệ thuật không bao giờ phát triển theo một quy hoạch. Không có chính sách, nghị quyết hay kế hoạch, dự án nào chuẩn bị cho việc xuất hiện các kiệt tác hay các bậc thầy ở mọi ngành sáng tạo nghệ thuật (Từ Trương tiên sinh tới Nguyễn Phan Chánh, từ Nguyễn Du đến Hàn Mặc Tử, Từ Chèo cổ tới Cải lương…).

Trần Văn Cẩn, Em thúy, sơn dầu, 60 x 45cm, 1943. Sưu tập Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam

Hội họa Đổi mới cũng không nằm trong quy hoạch nào. Rất nhiều nhà quản lý mỹ thuật nói riêng và văn nghệ sĩ nói chung hiện nay từng là những người quyết liệt phản đối đổi mới hoặc cơ hội bàng quan để sau này “thay đổi quan điểm”, “ăn theo” đổi mới. Và sự phát triển của nghệ thuật đương đại 20 năm nay là điều bất ngờ, gây lúng túng, đau đầu cho quản lý hơn là theo một “quy hoạch” định hướng nào của lãnh đạo và các cấp.

Việc quy hoạch thẩm mỹ, phát triển ngôn ngữ nghệ thuật hay thiết kế một “thời kỳ phục hưng”, một “thế hệ vàng”… là không tưởng và phản nghệ thuật.

Mặt khác quy hoạch phát triển hạ tầng cho một đời sống nghệ thuật, cho sự hưởng thụ nghệ thuật của người dân, cho sự tự do sáng tạo của nghệ sĩ lại là tối quan trọng, là việc nhà nước cần/phải làm, là điều duy nhất chỉ có nhà nước mới làm được cho nghệ thuật nước nhà. Xây dựng cơ cấu hạ tầng cũng là cách thức định hướng, lãnh đạo nghệ thuật duy nhất đúng và khả thi của Đảng và Nhà nước. (Tuy nhiên cơ cấu hạ tầng ấy lại cần phi hành chính hóa sâu sắc mới tạo được không gian sáng tạo và hưởng thụ nghệ thuật thực sự, nâng tầm văn hóa của quốc gia. Ngược lại hành chính hóa càng cao thì đời sống văn hóa càng nghèo nàn, không khí sáng tạo càng tù túng.)

Tạ Quang Bạo, Vọng phu, gỗ, cao 135cm, 1993. Sưu tập Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam

Theo những nghiên cứu và ý kiến cá nhân, để xây dựng cơ cấu hạ tầng cho phát triển mỹ thuật có thể theo những trình tự như sau:

*Đối với nghệ thuật truyền thống và di sản:

Các di sản mỹ thuật tản mạn ở các địa phương, làng xóm là đặc điểm lớn nhất của mỹ thuật Việt Nam, vì vậy cần có phương án quy tụ, bảo vệ, bảo quản, quảng bá, ngăn chặn tình trạng chảy máu di sản hoặc tàn phá di sản. Cần có một danh mục kiệt tác quốc gia, báu vật quốc gia để quy tụ bảo vệ và quảng bá. Di sản quốc gia quốc tế lại do xã huyện quản lý là một nghịch lý và thực tế rất đáng quan ngại, cần giải pháp hữu hiệu. Chúng ta sẽ làm gì nếu một Tháp Chăm, Tượng chùa Bút Tháp, chùa Dâu, chùa Tây Phương bị đánh cắp, phá hủy hay hỏa hoạn thiêu rụi.

Cần một luật và các quy chế về phục chế, phục dựng, ứng xử với di sản để ngăn chặn tình trạng phá hoại, giết chết di sản qua phục chế, phục dựng, phỏng dựng làm du lịch bừa bãi hiện nay. Trước mắt có thể cấm phục chế nếu không đủ sở cứ, điều kiện và chỉ bảo quản khẩn cấp khi có nguy cơ hư hỏng.

Cần một dự án xây dựng một (hoặc vài) trung tâm phục chế, đào tạo một đội ngũ chuyên gia và thợ phục chế cho các nghề mỹ thuật truyền thống. (ví dụ khoảng 300 người cho 20 nghề chính ?) Tất cả các di sản quốc gia chỉ được phục chế bởi trung tâm này với đội ngũ chuyên gia và thợ lành nghề của nó. Kinh nghiệm cho thấy khi tiến hành phục chế chất lượng cao các di sản thì người ta cũng đồng thời khôi phục được hàng loạt nghề truyền thống chất lượng cao, quay lại phục vụ cho sáng tạo, sản xuất và xuất khẩu mới.

* Trường, Viện và Tạp chí

Chuyển hướng đào tạo từ việc lấy rèn kỹ năng, truyền nghề làm trọng tâm sang đào tạo trí thức thực thụ lấy nền tảng tri thức và năng lực sáng tạo làm trọng tâm. Bên cạnh việc nâng cấp điều kiện vật chất cho các đại học mỹ thuật (nhất là ĐH Huế) cần coi liên kết quốc tế đào tạo sau đại học là nguyên tắc qua đó nâng trình độ giảng viên và sinh viên ngang tầm quốc tế - khu vực, khắc phục tình trạng “chuẩn hóa” giảng viên bằng bằng cấp nội địa mang tính hình thức và chất lượng thấp như hiện nay. Nhà trường cần chuyển từ nơi học nghề là chính như hiện nay thành những trung tâm, không gian sáng tạo của cả giảng viên và sinh viên.

Xây dựng một Viện nghiên cứu mỹ thuật mạnh (có thể tại Đại học Mỹ thuật Việt Nam) quy tụ một đội ngũ chuyên gia tinh hoa và có cơ sở vật chất hiện đại. Tới năm 2020 có được 20-30 TS, MA được đào tạo nước ngoài bài bản. Nghiên cứu Lịch sử lý luận hợp nhất với đào tạo Lịch sử lý luận và nghiên cứu nghệ thuật học để Đại học mỹ thuật cũng là đại học nghiên cứu, có thể tự chủ được về chuyên môn. Xây dựng Viện Mỹ thuật (cũng như trung tâm phục chế) nên là một dự án trọng điểm quốc gia mặc dù nó nằm trong một trường.

Phát triển 2 tạp chí Mỹ thuật đạt tầm quốc gia và khu vực. Một tạp chí mạnh về nghiên cứu có thể trên cơ sở tạp chí Nghiên cứu Mỹ thuật của trường Đại học Mỹ thuật hiện nay. Một tạp chí mạnh về phê bình có thể ở TP HCM. Các tạp chí này cần là song ngữ cập nhật các tư liệu, tranh luận, thành tựu nghiên cứu của Việt Nam bằng tiếng Anh và phát hành cả ở nước ngoài. Không thể quảng bá, nghiên cứu, phê bình chỉ bằng tiếng Việt và phát hành nội bộ là chính như hiện nay vì thế cũng cần xây dựng một nhóm chuyên gia dịch thuật nghệ thuật.

Hình thành một quỹ nghiên cứu phê bình mỹ thuật, có tiền để đầu tư biên soạn các tủ sách Mỹ thuật như: các công trình lịch sử nghệ thuật cổ, hiện đại, đương đại và nghệ thuật học, tủ sách nghiên cứu các tác giả Việt Nam từ trường Đông Dương tới hội họa Đổi mới. Các tủ sách này cũng nhất thiết làm song ngữ.

Lê Anh Vân, Ký ức những ngọn đèn, tổng hợp, 129 x 162cm, 1999. Sưu tập Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam

* Bảo tàng, Sưu Tập và không gian Nghệ thuật

Mở rộng và củng cố Bảo tàng Mỹ thuật VN, Bảo tàng Mỹ thuật TP HCM, nâng lên tầm đại diện quốc gia có uy tín quốc tế. Giải quyết tình trạng bản chép, bản sao, quy tụ được các kiệt tác thực sự. Có thể dần dần xây dựng thêm hai Bảo tàng quốc gia ở Huế và Đà Nẵng. Cần xây dựng sưu tập nghệ thuật nước ngoài trên đất nước Việt Nam.

Xây dựng hai Trung tâm nghệ thuật đương đại lớn tại Hà Nội và TP HCM gồm Bảo tàng nghệ thuật hiện đại và không gian trưng bày, hoạt động nghệ thuật theo mô hình mở bao gồm cả các trại sáng tác, các gallery vv… Khuyến khích hình thành các trung tâm như vậy ở các thành phố lớn khác. Cần nghiên cứu để hình thành một Nhà đấu giá nghệ thuật ở Việt Nam.

Không nên xây các bảo tàng Mỹ thuật nhỏ cấp địa phương dàn trải theo phong trào. Cho tới năm 2020 có thể tích hợp phần mỹ thuật vào các bảo tàng tổng hợp của Tỉnh hiện có để dần dần hình thành sưu tập mỹ thuật tốt ở các địa phương.

Không nên lập bảo tàng các danh họa VN vì khó xác định “danh họa” một cách hành chính và các tác phẩm của các danh họa đích thực luôn là phần cốt lõi của các bảo tàng và các sưu tập mỹ thuật. Nên hỗ trợ hình thành các bảo tàng hoặc nhà Trưng bày, tưởng niệm tư nhân của các nghệ sĩ từ trường mỹ thuật Đông Dương tới Đổi mới có thành tựu tại các địa phương.

Khuyến khích hỗ trợ bảo tàng tư nhân để mở cửa cho công chúng tiếp cận các sưu tập tư nhân đặc sắc bởi các sưu tập tư nhân dần dần sẽ đóng vai trò trụ cột trong hệ thống các Bảo tàng nghệ thuật.

Khuyến khích hỗ trợ các không gian nghệ thuật tư nhân hoặc liên kết hiện đang phát triển mạnh và hoạt động tốt ở nhiều địa phương, tạo một mạng lưới không gian nghệ thuật rộng lớn, đa dạng trong các cộng đồng.

* Nghệ thuật nơi công cộng hiện đang ở tình trạng lạm phát dư thừa cái xấu, cái lãng phí hoặc là một sa mạc hoàn toàn thiếu vắng mỹ thuật. Nên dừng các công trình tượng đài kiểu cũ, giống nhau tràn lan ở quy mô quá lớn lãng phí, không hiệu quả, gây tham nhũng. Cần tìm tòi các hình thức tưởng niệm tuyên công mới phù hợp với truyền thống, tân tiến và có hiệu quả chính trị hơn. Các nhà điêu khắc hiện đang sống với các công trình tượng đài hoàn toàn có thể sống và cống hiến tốt hơn với các hình thức tưởng niệm tuyên công tuyên truyền khác.

Khuyến khích các công sở sử dụng mỹ thuật chất lượng cao hơn mức thẩm mỹ du lịch, lưu niệm như hiện nay.

* Giáo dục nghệ thuật cho nhân dân, nâng cao trình độ thẩm mỹ và chất lượng sống cho toàn dân thì quan trọng nhất là đưa môn Giáo dục nghệ thuật và Di sản vào trường phổ thông. Môn này sẽ thay thế môn Nhạc Họa rèn kĩ năng hiện nay. Nội dung giáo dục NT&DS cũng được lồng vào nội dung hoạt động của các Nhà văn hóa, trung tâm nghệ thuật hiện có.

Vũ Đình Tuấn, Ngày đương đại, khắc gỗ, 80 x 100cm, 2007

* Các Quỹ văn hóa nghệ thuật

Thành lập một Quỹ Văn Hóa Nghệ thuật Việt Nam. Nhà nước sẽ thông qua quỹ này cấp kinh phí cho nghệ thuật theo các dự án, hoạt động với đội ngũ quản trị nghệ thuật, giám tuyển chuyên nghiệp và hội đồng tư vấn có uy tín theo nhiệm kì. Hạn chế việc cấp kinh phí theo niên khóa qua các cấp hành chính, Hội phong trào.

Khuyến khích các tập đoàn kinh tế lớn (thậm chí bắt buộc đối với các tập đoàn nhà nước) thành lập các quỹ văn hóa nghệ thuật phi vụ lợi. Các quỹ này cũng hoạt động theo nguyên tắc chuyên gia, hội đồng tư vấn và theo dự án cụ thể.

* Về quản lý nghệ thuật thì hướng chính là phi hành chính hóa việc quản lý nghệ thuật. Dần dần thay việc quản lý theo các cấp hành chính, các thiết chế nhà nước và các Hội do nhà nước quản lý cùng công an văn hóa cũng như việc cấp kinh phí theo đơn vị hành chính và niên khóa với đội ngũ viên chức mỹ thuật bằng hoạt động theo quỹ, dự án, với đội ngũ chuyên gia tư vấn chuyên nghiệp.

* Chỉ trên cơ sở các định hướng lớn và các dự án thiết thực thì việc ra luật mỹ thuật và các nghị định về nghệ thuật mới thiết thực, khả thi và có hiệu quả. Quan trọng nhất là luật hành nghề tự do để mọi tranh chấp nghệ thuật có thể đưa ra tòa án dân sự. Các luật thành lập quỹ, thành lập hội…bao gồm các ưu tiên, ưu đãi khuyến khích “xã hội hóa”…và luật thuế cho thương mại nghệ thuật và cổ vật…

                                    N.Q